(گەلاوێژ ساڵح فەتاح) ناسراو بە »گەلاوێژخان»، خێزانی رابەر و سەركردەی سیاسیی مێژوویی و مافناس و پارێزەرو ئەدیب و رۆماننووسی بەناوبانگی كۆچكردووی كورد مامۆستا برایم ئەحمەد (بلە)، ساڵی 1930 لە شاری موسڵ لەدایك بووە. كۆچكردووی باوكی خەڵكی زاخۆیەو لەعەشیرەتی (قۆچەبەگیی) بووە كە عەشیرەتێكی دێرێن و رەسەنە و لەبنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ باكوری كوردستان (باشوری خۆرهەڵاتی توركیا).
-كەسوكاری دایك:
باپیری (باوكی دایك)كە ئەفسەرێكی سوپای دەوڵەتی عوسمانیی (توركیای ئێستا) بووە ولەجەنگی یەكەمی جیهانییدا شەهیدبووە، خەڵكی زۆزانە لەباكوری كوردستان. نەنكی (دایكی دایك) خەڵكی شاری وانە كەهەر لەباكوری كوردستانەو كچی سەیید سلێمانی سڕی بەرزنجییە كەباپیری كوڕەزای شێخ محەمەد نەوەی شێخ موسێی بەرزنجەیە. بەوتەی خاتوو گەلاوێژ وەك زۆربەی هەرە زۆری نەنكەكان لە كوردستان و بگرە لە جیهانیشدا نەنكی دایكێكی تر بووە بۆی و دەڵێت «نەنكم منی پەروەردە كردووە و هەمیشە قەرزداری نەنكم بووم» و ئەو كاتەی دوورخرابوونەوە بۆ باشوری عێراق كۆچی دوایی كردووە.
-هاتنیان بۆ باشورو عێراق:
لە جەنگی یەكەمی جیهانییدا (1914-1918) ژیان و گوزەرانی ماڵی باپیری (باوك ودایكی دایك) زۆر قورس وگران دەبێت بۆیە بەناچاریی لە باكورەوە (توركیا) پەڕیونەتە ئەم دیو (عێراقی ئێستا). باپیری پێش شەهیدبوونی لەوجەنگەدا بەنەنكی و ئەندامانی تری خێزانەكەی و تووە ئێوە بڕۆن خۆتان ڕزگار بكەن لەبارگرانیی و نەهامەتییەكانی جەنگ. ئەوانیش هەر چۆنێك بێت خۆیان گەیاندۆتە ماڵی پورێكی دایكی بەناوی (مەریەم) لە شاری موسڵ كە ئێستا مەڵبەندی پارێزگای نەینەوای عێراقەو لەو سەردەمەدا هێشتا لەژێر فەرمانڕەوایی دەوڵەتی عوسمانییدا بوو تا ئەوكاتەی دەوڵەتی عێراق دامەزرێنرا. ئەو پورەی دایكی گەورەی خێزانەكە بووە و لەبەر ئەوەی زۆركات جلی پیاوانی لەبەركردووە گەلاوێژخان و منداڵانی تری خێزانەكە بە (مامۆ) بانگیان كردووە.
-نەگەڕانەوە بۆ توركیا:
دوای مانەوەی خانەوادەی دایكی بۆ ماوەی چەند ساڵێك لەموسڵ و بەهۆی كۆتایی هاتنی یەكەم جەنگی سەدەی بیستەمەوە، بانگەواز گەیشتە خێزانی ئەفسەرەكانی سوپای عوسمانیی كە پەڕیبوونەوە بۆ شاری موسڵ بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ توركیا گوایە بەهۆی راوەستانی شەڕەكەوە ژیان و گوزەران باش بووە. بەو هۆیەشەوە خانەوادەی ئەفسەر و سەربازەكانی ئەو سوپایە گەڕابوونەوە. بەڵام ماڵی نەنكی وەڵامی ئەو بانگەوازەیان نەدابوەوە بەهۆی ئامۆژگاریی هەندێك لەوخێزان و كەسایەتییانەی ئاشنایەتێكی كۆنیان هەبووە لەگەڵیان كە پێیان وتون ئێوە مەڕۆنەوە و لێرە بمێننەوە. ئیتر لەوێ دەمێننەوە، كوڕان و كچانیشیان دەچنە بەر خوێندن لە قوتابخانە.
-ساڵی لە دایك بوون و چیرۆكی ״گەلاوێژ״:
ساڵی لەدایك بوونی گەلاوێژخان ساڵێكی ناسراوە لە رۆژژمێری سیاسیی و نەتەوەیی گەلی كوردستان بەگشتیی و باشور(هەرێمی كوردستان/عێراق) دا بەتایبەتیی، چونكە وەك شارەزایان و سیاسەتمەداران باسی دەكەن ساڵی گواستنەوەی خەباتی نەتەوایەتیی كورد بوو بۆ شار ئەویش لەرۆژی 6ی ئەیلولی ساڵی 1930دا بوو ئەو رۆژەی رێكەوتی (شەڕی بەردەركی سەرا)یە. لەم بوارەدا گەلاوێژخان دەڵێت «ساڵی 1930 لەدایك بووم. كاتێك خاڵە محەمەد تەخەروجی كردبوو بە ئەفسەریی لەكاتی شەڕی بەردەركی سەرا بروسكەیان بۆ كردبوو چونكە دایكمی زۆر خۆش دەویست و پێیانراگەیاندبوو كەمن لەدایكبووم. ئەویش زۆری پێ خۆش بووە». لەهەمان كاتدا ئەو خاڵەی كە »زۆر زیرەك بوو ولەگەڵ عەبدولكەریم قاسم -سەركردەی شۆڕشی چواردەی تەمووز 14/7/1958 كەرژێمی پاشایەتیی لە عێراقدا رووخاند و وڵاتی كرد بە كۆماریی - لەیەك پۆلدا بوون، لە نامەیەكدا دوای پیرۆزبایی و خۆشحاڵیی دەربڕین تكای كردووە ناوەكەی بكرێت بە ناوێكی كوردیی وەك لە پاشتر باسی دەكرێت.
هەرچی ناوەكەی ئێستایە كەگەلاوێژە و بۆ خانمانی كورد بووەتە یەكێك لەناوە باو و خۆشەكان، ئەوە چیرۆكێكی تایبەتیی هەیە، چونكە لەسەرەتادا ئەم ژنە نووسەر و تێكۆشەرە ناوی گەلاوێژی لێ نەنراوە، بەڵكو ناوی نراوە (ساجیدە) واتە ئەو خانمەی سەجدە (كورد دەڵێت سوجدە) دەبات. هۆكاری هەڵبژاردنی ئەو ناوە عەرەبییە، كە گوزارشتە لەكەسێك جۆرێك لە پەرستش بكات و بۆ پیاو (ساجد) بەكاردەهێنرێت، بۆ ئەو شەو و شوێنە دەگەڕێتەوە كەخاتوونەكەمانی تێدا هاتۆتە دونیاوە. ئەوەتا گەلاۆێژخان دەڵێت: (لە شاری موسڵ لەدایكبووم. لەموسڵ شەوێك هەبووە پێیان وتووە (لیلە المحیا) واتە (شەوی زیندووكەرەوە) لەوشەوەدا نوێژخوانان سوجدە دەبەن بۆ خودای گەورە. دوای ئەوە بروسكەیان بۆ خاڵم نارد وتیان ئەوە شوكر كچێكی بووە و ناومان ناوە ساجیدە». پێدەچێت ئەم ناوە بۆ كیژێكی رەسەنی كورد لە خانەوادەیەكی كوردپەروەردا لەلایەن خاڵییەوە جێی دڵخۆشیی نەبووبێت هەربۆیە تكای كردووە ناوەكە بگۆڕن بەوەی «وتوویەتی توخوا با ساجیدە نەبێ بیكەن بە ژیان».
بەڵام زۆری پێناچیت جارێكی تر ناوەكەی دەكرێتەوە بە ساجیدە «كاتێك بە هۆی خاڵەكانمەوە دوورخراینەوە بۆ دیوانییەو عەفەك، جارێكی تر ناوەكەم بووەوە بە (ساجیدە)» ئیتر بەم ناوەوە دەمێنێتەوە تا ئەدیب و رووناكبیر و سیاسیی و مامۆستای پایەدار برایم ئەحمەد (1914-2000) دەچێتە خوازبێنیی و دەبێتە دەستگیرانی. بەهەمان شێوەی خاڵە محەمەدی، دەستگیرانە كوردپەروەر و خەباتكارەكەی حەزبەگۆڕینی ناوە عەرەبییەكەی دەكات بۆ گەلاوێژ و بۆ چەسپاندنی ئەو ناوە كوردییە تازەیەش رێگەیەكی كەم وێنەی جوانی زادەی هۆش و بیری كوردانە و مرۆڤدۆستانە پەیڕەودەكات كە بەچاكەكاریی كۆتایی دێت «باوكی هێرۆ-مامۆستا برایم- وتی دەبێت ناوی بگۆڕین بەگەلاوێژ، بەناوی گۆڤارەكەی خۆیەوە. برایم قوتویەكی دانابوو هەركەسێك بەناوی ساجیدەوە بانگی بكردمایە، دەبوو دەفلس بكاتە ناو قووتوەكەوە، تا ناوەكەم بوو بەگەلاوێژ دوو سێ جار قووتووەكە پڕبوو دایان بەخەڵكی هەژار».
-كاریگەریی خاڵوان و خۆشویستنیان
گەلاوێژ لەلای نەنە حەلیمە لە ماڵی خاڵە (هەمزە عەبدوڵڵا)و خاڵە(محەمەد)ی گەورە دەبێت. سەركردەی كۆچكردوو هەمزە عەبدوڵڵا یەكێكە لە سیاسەتمەدار و مافپەروەرەكانی سەردەمی خۆی و یەكێكە لە دامەزرێنەرانی پارتی دیموكراتی كورد و یەكەم سكرتێری ئەو حزبەبووە خۆی دەڵێ «مناڵ بووم خاڵە هەمزەم لە شاری زاخۆ ئیشی پارێزەریی دەكرد، بەتۆمەتی پەیوەندیی بە حزبی شیوعییەوە دەستگیركرا. خاڵە محەمەدیشم كە ئەفسەری سوپا بوو لە تەمەنی گەنجیدا خانەنشین كرا. ئیتر بێ ویستی خۆم و بێ ئەوەی هیچ دەستێكم هەبێت لەم هەڵبژاردنەدا، تێكەڵ بە دونیای سیاسەت و كوردایتی بووم».
بێگومان سیاسەت لە ماڵی خاڵوانییەوە دەستپێدەكات و پاشان لەلای هاوسەری ژیانی برایم ئەحمەد هەڵدەكشێت «كە شووم كرد بە باوكی هێرۆ، دوو ساڵ لە خانوو یەكدا بە خۆشی نەژیاوین هەر لەم شار بۆ ئەو شارمان كردووە، هەتاوەكو چووینە لەندەن. برایم ئەحمەد بەردەوام یا سجن بوو یا لەژێرزەمین و خۆشاردنەوەدا بوو یان لە شاخ بوو.ئیتر كاری ئێمەش ژیان لە خۆشاردنەوە و دڵەڕاوكێدا بوو».
-چوونی هەڤاڵ مام جەلال
بەچوونی هەڤاڵ مام جەلال بۆ ناو ئەم خێزانە بەهۆی پێكهێنانی هاوسەریی لەگەڵ هێرۆخان كچە گەورەی مامۆستا برایم ئەحمەد و خاتوو گەلاوێژ، سیاسەت دەبێتە بەشێكی جیانەكراوە لەژیانیان.
-بیرەوەرییەكی منداڵیی
كاتێك گەلاوێژخان لەتەمەنی 5ساڵییدا دەبێت، واتە ساڵی 1935 كە سەركردەی نەمر هەمزە عەبدوڵای خاڵی لەكۆلێجی ماف-حقوق دەردەچێت و دەبێت بەپارێزەرو دەچێتە زاخۆ. لەوێ یەكەم -كەیس وەك پارێزەرێك وەردەگرێت تایبەت بوو بەكێشەی زەوی و زار بۆ ئەو مەسەلەیە پێویست دەكات چەند جووتیارێك لەو كەیسەدا ببینێت. ئەوەی جێی باسە لەو سەردەمەدا كەعێراق رژێمێكی پادشایی هەبوو حزبی شیوعیی عێراق تاكە حزبی سیاسیی بووكە لەوڵاتدا دەركەوتبوو بەشێوەیەكی بەربڵاو لەنێو گوندنشین و جووتیاراندا ناسراوبوو نەیاری سەرسەختی رژێمە سیاسییەكەی عێراق بوو بۆیە چالاكیی سیاسیی ئەو حزبە قەدەغەبوو و كادر و ئەندامەكانیشی بناسرانایە دەستگیردەكران.
ئەوەندەی لە خێزانی ئێمەدا ڕوون بوو «خاڵە هەمزە لایەنگری شیوعییەكانە و هەر خوێندكاریش بوو پۆلیس بەدوایەوە بوون»، لەئەنجاما بەوشێوەیە خاڵە هەمزەی دەستگیركرا. ساتەوەختی دەستگیركردنەكەش یەكێكە لەو دیمەنە كاریگەرانەی وەك بیرەوەرییەكی تاڵ هەر لەدڵ و دەروونی گەلاوێژخاندا ماوە «لەبیرمە كەیەكەم جار هاتن ماڵەكەمان گەڕان و دواتر خاڵمیان قۆڵبەست كرد و كەلەبچەیان كردە دەستی. كەخاڵمم ئاوەها بینی زۆر گریام وتم نابێ خاڵم بەرن خاڵیشم دڵخۆشی منی دایەوەو پێی وتم ناگیانەكەم من ئێستا لەگەڵیان دەڕۆم بەڵام دوایی دێمەوە بۆ لات».
-دوورخستنەوە لە خەڵك وخاكی كوردان:
*نەریتێكی نامرۆڤانەی رژێمەكانی عێراق
ئاشكرایە لای خەڵكی كوردستان هەر كوردێك بەشداریی خەبات و شۆڕشەكانی گەلی كوردستانی لەدژی هەر رژێمێكی فەرمانڕەوای سەردەمی خۆی بكردایە ئەوا دووردەخرایەوە لەزێدی خۆی ئەگەر نەكوژرایە بەدڕندانەترین شێوەكانی قەتڵ و عام كردن. لەم بوارەشدا دەكرێت بوترێت بەدرێژایی خەباتی ڕەوای گەلی كورد دژی رژێم و حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق هەزاران خێزان لەپارێزگا و شار و شارۆچكەكانی كوردستانی بن دەستی رژێمە عەرەبییە شۆڤێنییەكانی عێراق بەبڕیاری ناڕەواو نامرۆڤانەی ئەو دەسەڵاتانە رەوانەی شاروشارۆچكەكانی تر كراون بەتایبەت ئەوانەی دەكەونە بەشە عەرەبییەكەی عێراق لە ناوەڕاست و باشورلەو شاروشارۆچكانەش قەزا و ناحییەكانی لیوای دیوانییە كەساڵی 1890 كراوە بەلیوا (ناوی رەسمیی ئەو سەردەمە بۆپارێزگا)و ساڵی 1969 گۆڕدرا بۆپارێزگای دیوانییە و لەسەردەمی رژێمی بەعسدا بەسەرۆكایەتیی سەدام حسەین ناوەكەی كرا بەقادسییە. ئەم پارێزگایە كەدەكەوێتە بەشی خۆرهەڵاتی روباری فورات لەناوچەی فوراتی ناوەڕاست، ئەوسا یەكێك بوو لەدوورترین شارەكانی عێراق لەسنوری هەرێمی كوردستان و دانیشتوانەكەی عەرەبی شیعە مەزهەبن. لەم دوورخستنەوانەدا چەندین خێزان لەو شارانە منداڵیان بووە و هەندێك لە منداڵەكانیان چەندین قۆناغی خوێندنیان لە قوتابخانەكانیاندا تەواوكردووە.
-نەفییكران بۆ باشوری عێراق:
لەچوارچێوەی ئەونەریتە هەمیشەییەی رژێمەكانی دژ بەكورددا، ئەندامانی خانەوادەكەی گەلاوێژخان بەهۆی كاری سیاسییەوە پاش دەستگیركرانی خاڵی لەزاخۆ بەتۆمەتی شیوعیی بوون لەساڵی 1935دا دوور دەخرێنەوە (نەفیی دەكرێن) بۆ چەند شار و شارۆچكەیەكی پارێزگاكانی باشوری عێراق لەوانە سەحرای عەفەك (بە زمانی باوی عەرەبی عێراقیی عەفەج) كە یەكێكە لەقەزاكانی پارێزگای دیوانییە «ئێمەیان نەفییكرد بۆ سەحرای عەفەك ئەوكات تەمەنم 5ساڵان بوو، من و خوشكەكەم لەوێ چووینە مەكتەب، سەردەمی منداڵییم لەناو عەرەب بەسەربرد بۆیە ئێستاش زمانی عەرەبیم باشە و زۆر سوودم لێ بینیوە».
-بەردەوامیی دوورخستنەوە، هەوێنی رۆمانێك:
هەر لەسەربوردی دوورخرانەوەیاندا زانراوە كەدواتر دەچنە دیوانییە كەمەڵبەندی پارێزگاكەیە (بەهەمان ناوەوە) و نزیكەی 2ساڵ لەوێ دەمێننەوە. دوای ئەوە دەیانگوێزنەوە بۆ (گورنە-قرنە)لە پارێزگای بەسرەی باشوری عێراق. بۆ خاتوو گەلاوێژی چەلەنگ و خاوەن ئەندێشەی بەپیت ئەوگواستنەوەیە دەبێتە بزوێنەری هۆش و بیری نووسەرانەی بەهۆی نزیكبوونەوەی لەوقۆناغە گرنگەی تەمەنییدا لەیەكێك لەهەرە گرنگترین ناوچە ئاوییەكانی عێراق لە (گوڕنە-قرنە) كەشوێنی بەیەكگەیشتنی هەردوو روباری دیجلەو فوراتە «كە لە خوارماڵەكەمانەوە بەیەك دەگەیشتن، ڕۆمانێكم نووسیوە تائێستا نیوەییم تەواو كردوە بەناوی (دیوارەكانی ناو ئاو)، چونكە دیوارەكانمان لەناو ئاوی رووباری دیجلەدابوو ئیتر كەتازە چووبووین پاپۆڕ بەشەو تێئەپەڕین هاژەیەكی گەورەی شەپۆلەكانی ئاویان دروست دەكرد و دەیاندا لەدیوارەكەمان ئیتر ئێمەش خەومان لێ نەدەكەوت». ئەم بەسەرهات و یادەوەرییانەی گەلاوێژخان یەكانگیرە لەگەڵ ئەو بۆچوونەی دەڵێت داخراویی وشكانیی كوردستان و بەریەكنەكەوتنی راستەوخۆی خاكەكەی لەگەڵ ئۆقیانووس و دەریاكان هاوشێوەی وڵاتانی دراوسێ كەم و كورتییەكی بەخشیوە بە ئەندێشەی داهێنەرانە لەبوارەكانی ئەدەب و هونەری كوردییدا، چونكە ئەو سەرچاوە سروشتییە خواكردە پڕ لەئەفسوون و جوانییانە دەتوانن ببنە بزوێنەر و هەژێنەری ناخ ودڵ و دەروون و بیر وروانین لەواقیع و خەیاڵیشدا.
یەكەم سەردانی سلێمانی، دارولمولكی بابان:
بوونی خاڵە (هەمزە عەبدوڵڵا) لەژیانی گەلاوێژخاندا بۆخۆی داستانی خۆشەویستییەكی بەرزی ئینسانییە لەنێوان ئەم خاڵە پێگەیشتوو و تێگەیشتووە و ئەم خوشكەزا قەشەنگ و چەلەنگە. تەنانەت چیرۆكی یەكەم سەردانی بۆ شاری سلێمانیی - دارولمولكی بابان وەك شێخ رەزای تاڵەبانیی بەسەریدا دابڕی یا شارە حەیاتەكەی مام یا شاری هەڵمەت و قوربانییەكەی كامەران موكریی - بۆ ئەو خاڵە هەڵكەوتووەی خەباتی كوردایەتیی دەگەڕێتەوە لەبەر ئەوەی هەمزە عەبدوڵا یەكێكی تربوو لەوسەركردە و خوێندەوارانەی كورد كە بۆ سەرخستنی (كۆماری كوردستان) لە شاری مهاباد لەخۆرهەڵاتی كوردستان (خۆرئاوای ئێران) بەرابەرایەتیی پێشەوای شەهید قازی محەمەد دەچێتە مهاباد و بەنهێنیی دێتە سلێمانیی. لەهاتنەوەشیدا لە ماڵی مامۆستا برایم ئەحمەد خۆی حەشار دەدات و داواكاریی دەنێرێت بۆ كەسوكارەكەی بێن بیبینن. لەو بارەیەوە گەلاوێژخان دەڵێت »ساڵی 1946 بوو یەكەم جار بوو بێین بۆ سلێمانی، لە ماڵی مامۆستا برایم ئەحمەد (هاوسەری داهاتوو)، خاڵە هەمزە عەبدوڵا هاوڕێیەكی خۆشەویست و جێی باوەڕی برایم ئەحمەد بوو».
-هاوسەرگیریی، زیاتر نزیك بوونەوەی دۆستان:
ساڵێك دواتر، واتە ساڵی 1947كاتێك گەلاوێژخان دەبێتە 17 ساڵ، مامۆستا برایم ئەحمەد لەتەمەنی 33 ساڵیدا هەڵیدەبژێرێت تاببێتە هاوژینی. بەو هەڵبژاردنەش پەیوەندیی هاوڕێیەتیی و بۆیەك بوون و لەیەكترنزیك بوونی هەردوو زیندەیاد هەمزە عەبدوڵا و برایم ئەحمەد كەدوو سەركردەی سیاسیی دیاروبەرچاوی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمی عێراق و كوردستانن، دەچێتە ئاستێكی باڵاتر و بەهێزتر كەبوون بەیەك خێزانە بەهۆی ئەو ژنخوازییەوە كەدەتوانین بڵێین نموونەی هاوشێوەی هەیەو لەنێوخەڵكی تریشدا روویداوە كەدۆست و هاوڕێ و جێی بڕوا و متمانەی یەكتر بوون و خوشك یاكچی تری نزیك لەیەكتریان هەڵبژاردووە بۆ پێكهێنانی خێزان و پێشمەرگایەتیی و دۆستایەتیی و خەباتی هاوبەشیان بە تێكەڵاوییەكی زیاتری خێزانیی بەهێزتركردووە.
-ژنێكی خوێندەوار، بەهرەدارتر لە بڕوانامە:
گەلاوێژخان بەختەوەربووە بەوەی لەنێو خانەوادایەكی خوێندەوار و پەرۆش بۆ پێگەیاندنی كوڕو كیژەكانیان لەهەرشوێنێك بووبن هاتۆتە دنیاوگەورەبووە. ئەوەتا لەهەرشوێنێك ژیابن چووەتە قوتابخانە. وەك خۆی دەڵێت «خوێندنمان باش بوو مەكتەبەكە (سەرەتایی) لەخانوویەكی گەورەدابوو، دواتر مەكتەبێكیان دروست كرد مامۆستای باشی تێدابوو، مامۆستایەكی لێ بوو ناوی صەبرییە بوو خۆی و دایكی لەوێ بوون و ژوورێكیان پێدابوون بۆنیشتەجێ بوون، ئینجا زۆر ڕوو خۆش بوو زوو زوو سەیری سەعاتەكەی دەكرد و دەیوت ئادەی بڕۆ بەدایكم بڵێ وەختی برنجەكەیە». وەك یادگارییەكی خۆشی كاتی خوێندنی وانەكان.
ئەوەی زانراوە گەلاوێژخان جیاواز لەمامۆستا برایم ئەحمەدی هاوسەری یا مام جەلالی زاوای یا هێرۆخانی كچی و كوڕوكچەكانی تری خۆی و زۆرێكیش لەهاوتەمەنەكانی نەگەیشتووە بەتەواوكردنی خوێندنی ناوەندیی و ئامادەیی تاهاوشێوەی ئەو ناوە ناسراوانە بچێتە زانكۆ یاپەیمانگەیەك و بڕوانامە لەپسپۆڕییە بەرزوگرنگەكان بەدەستبێنێت، چونكە وەك بەرێزیان دەڵێن «تاپۆلی یەكی ناوەندییم خوێندوە ولەتەمەنی 17 ساڵییدا دراوم بەشوو».
لێرەدا پێویستە باس لەراستییەكی گرنگ بكرێت پەیوەست بەسیستمی پەروەردەو فێركردن لەنیوەی یەكەم و چارەكی دووەمی سەدەی بیستەمدا لەعێراق كە بەگەواهیی و گێڕانەوە و ئەزموونی بەرجەستەی كەسوكارو خوێندەوارانی ئەو سەردەمە پشتڕاستكراوەتەوە هەر قوتابییەك لەكوڕان و كچان كەبەشەش ساڵی پەیوەندییان بەخوێندنەوە كردبێت یا لەنەهێشتنی نەخێندەوارییدا لەتەمەنێكی گەورەتردا چووبێتنە بەرخوێندن ئەگەر قۆناغی شەشی سەرەتاییان تەواوكردبێت ئەوا بەشێوەیەكی گشتیی بوونەتە دارای ئاستێكی باشی نووسین و خوێندنەوە و زانیاریی گشتیی كەرێگەی پێدەدان بەشداریی پرۆسەی فێركردن بكەن لەكاتێكی دواتری ژیاندا و وەك مامۆستای سەرەتایی دادەمەزرێنران لەوهەڵمەتە سەرتاسەرییە نیشتمانییە گەورەیەدا كەلەدوای نەمانی رژێمی پادشایی لەعێراق بەناوی هەڵمەتی (سڕینەوەی نەخوێندەواریی – محوالامیە) بەرپاكراو دانیشتوانی كوردستانیش لێی بەهرەمەندبوون. هەروەك بواری دامەزراندنی لەدەستگاو دامەزراوەكانی تری حكومەتیشدا بۆ دەڕەخساندن، چونكە هەلی كار زۆر و دەستی كاری خوێندەوار كەم بوو لە قۆناغەكانی سەرەتای گەشەپێدانی ئابووریی و كۆمەڵایەتیی عێراقدا.
لەم بوارەدا خودی گەلاوێژخان نموونەیەكی زیندووی پرشنگدارو درەخشانە كەدەیسەلمێنێت خوێندەواریی هەر بەتەنیا واتای بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەرز و پسپۆڕیی لە رشتەی گەورە وگراندا نییە، بەڵكو دەكرێت بوترێت ئادگارەكانی خوێندەواریی بریتیین لەبەهرەمەندبوون و بەرهەمداریی لەنووسین و خوێندنەوە و زمانزانیندا لەپاڵ بەهێزكردنی كەسایەتیی و خۆپێگەیاندن و ناسینی ئەرك و مافەكان و بەشداریی چالاك لەكایەكانی ژیاندا. لەم سۆنگەیەشەوە ئەم خانمە پێشەنگە رچكەشكێنێكی تر و هەڵكەوتوویەكی تری نێو كۆمەڵی كوردەوارییمانە و نموونەیەكە بۆ زۆر لە ژنانی خاوەن بڕوانامە.
-پێكەوەژیان، سیمای عێراقی جاران
گومانی تێدانییە پێكهاتەو نەتەوەكانی عێراق لەبەشێكی زۆری مێژووی كۆن و نوێی ئەم وڵاتەدا بە ئاشتیی و ئارامیی و تەبایی پێكەوە ژیاون. ئەمەش لەو پەیوەندییە خێزانیی و مرۆییە جوان و بەرزەدا رەنگیی داوەتەوە كە ساڵەهای ساڵ پێش ئێستا لەنێوان كورد و عەرەب و توركمان و كلدۆئاشوور، موسوڵمان و مەسیحیی و سابیئە وئێزدیی و شەبەك و كاكەیی و سووننە و شیعەدا دوور لە ستەم و چەوساندنەوەی رژێمە سیاسییە ستەمكارەكانی ئەم وڵاتە لەسەر زەمینی واقع بەرجەستەبووبوو.رەنگە یەكێك لەو نموونانە پەیوەندیی خێزانە دوورخراوەكانی كوردستان بۆناوچەكانی تر بووبێت كەیا عەرەبی شیعە یا سووننەبوون. یاخود ئەو پەیوەندییە بەهێزەی لەنێوان سەربازانی سوپا بەجیاوازیی نەژاد و زمان و ئایینەوە لەنێوان سەرباز و ئەفسەرانی كورد و نەتەوەكانی تردا هەبوو كەدەشێت تا ئێستاش هەر مابێـت. هەروەها تێكەڵاوییەكی تری كورد لە زانكۆكانی عێراقدا بوو و زۆر لەخوێندكارانی كورد تا ئەوكاتەی زانكۆی سلێمانیی دانەمەزرابوو و تەنانەت پاش ئەوەش لە شارەكانی تری عێراقدا خوێندوویانەو لەگەڵ هاووڵاتیانی تری عێراقیی خاوەن بیروبڕوای ئازادی دوور لەدەمارگیریی و توندڕۆیی ئایدۆلۆژیی و سیاسیی بوونەتە دۆست و هاورێ و برادەر. هەروەك ژن و ژنخوازییش هەمیشە هۆكارێك بووە بۆ زیاتر تێكەڵاوبوونی نێوان ئەم پێكهاتانە كە بەداخ و ئەفسووس و پەژارەیەكی زۆرەوە لە ئێستادا بەهەرە ناخۆشترین قۆناغەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابووریی و ئەمنیی لە مێژووی عێراقدا تێدەپەڕن بەهۆی دووبەرەكیی و تێرۆر و تائیفەگەریی و زۆر هۆكاری ترەوە. لێرەدا جێی خۆیەتی گەواهییەكی كوردانە لەسەر زاری گەلاوێژخانەوە بهێنینەوە بۆ ئەوعێراقەی جاران كەسیمای پێكەوژیانی پێوەبوو هەروەها لەسەر ئاستیی سەركردەی سیاسییە مەزن وبلیمەتەكانمان برایم ئەحمەد، هەمزە عەبدوڵا و سەرۆك مام جەلال بانگەشەی برایەتیی كورد و عەرەبیی تێدادەكرا. ئەوەتا خانمە نووسەرەكەمان دەڵێت »چونكە بەمنداڵیی چووین تێكەڵیان بووین ئەوان هەموو شیعە بوون كە زانیان ئێمە كوردین و لێقەوماوین و حكومەت ڕەوانەی كردووین و نەفیی كردووین زۆر یارمەتیانیداین وب وون بەدایك و باوكمان و ئێمەیان زۆر خۆشویست. هەر لەوێش نەنكم كۆچی دوایی كردت نەنكە نازدارەكەم ئیتر ژیانمان بەو شێوەیە بووە».
برایم ئەحمەد، شاسواری خەونەكان:
گەلاوێژخان لەباسی هاوسەرگیریی (شووكردن)ـی بە مامۆستا برایم ئەحمەد دەڵێت «خاڵە هەمزەم و باوكی هێرۆ هاوڕی بوون، ئیتر وتیان دەتدەین بەو. منیش هیچ ناڕازیی نەبووم، وەڵا ئیتر بووم بەدەستگیرانی».
لەم گێڕانەوە سادەو ساكارەوە ئاشكرا دەبێت ئەو هاوسەرگیرییەی لەنێوان گەلاوێژخان و مامۆستا برایم ئەحمەددا زیاتر لەنیوسەدەی خایاند (1947-2000) هیچ پێشینەیەكی ئەوینداریی و دڵداریی نەبووە كەچی بەپێچەوانەی هەندێك لەهاوسەرگیریی دڵداران و ئەویندارانەوە كەبەجیابوونەوە یاژیانێكی دوور لەبەختەوەریی و پڕ لە ناسۆرو ناخۆشیی كۆتاییان دێت، هاوسەرگیرییەكەی ئەوان پڕ دەبێت لەخۆشەویستیی سەرباری ئەو هەموو ناڕەحەتیی و ناخۆشییانەی لە ژیانیاندا بەرۆكیان دەگرێت. لەم بوارەدا گەلاوێژخان مامۆستا برایم ئەحمەد بە »شاسواری خەونەكانم» ناودەبات، نازناوێك كەبەرزترین ئاستەكانی رەزامەندیی لە پیاو-هاوسەر و خۆشویستنی لەدڵی خێزانەكەیدا دەخاتەڕوو. لەم ڕووەوە باسی چوونە نێوكەژاوەی زێڕین دەكات و دەڵێت »لە ساڵی 1947 دابوو ژیانی هاوسەرییم لەگەڵ مامۆستا برایم ئەحمەد پێكەوەنا، لەگەڵ كەسێكی ڕۆشنبیری كوردپەروەر، خۆنەویست و فیداكار. باوكی هێرۆ ئەسپ سوارەكەی خەون و خەیاڵم بوو».
ئەم شۆڕە ژنە هێندە جوامێرەكەی هاوسەری خۆشدەوێت كەلەچەند دێڕێكی پڕ لەهەست و سۆزدا ئەو خۆشەویستییە هەمیشەییەی بۆتاكە خۆشەویستی ژیانی بەیان دەكات و دەڵێت «ئەو چەند دێڕەی بۆم نووسیوە گوزارشت دەكات لەوەی نێوانمان چۆن بووە. كەكتێبێكم پێشكەش كردوە نووسیومە بەیەكەم وشەی دڵداریی كاتی جوانییم.. بۆدڵسۆزی بێوێنەی تەمەنم.. بۆدوادێڕی عیشق و خۆشەویستییم.. لەسەر شاخەكان هاودەمم بوو.. لەغەریبیی و دەربەدەریی وڵاتم بوو.. بۆ ئەوەی لەپاكیی پاكتر و لەڕاستیی راستتر بوو.. قەڵای بەرزی هیواو ئاواتم بوو.. بۆ ئەوەی شەیدای ڕوخسار و شێتی شۆریم بوو..دەریای بێ سنووری بڕواو نازم بوو.. ئێستا چۆن بێ ئەو بژیم؟. چۆن بڕوا بكەم لە چاوتروكانێكدا ئیتر لێم ونبوو.؟».
-سۆزی دایكایەتیی، شانازیی بە منداڵەكانەوە:
منداڵ دیاریی گەورەی یەزدان بۆ هاوسەران، جوانترین بەرهەمی ژیانی پێكەوەیی هەر ژن و مێردێكە كەبڕوایان بە هێنانەدونیای جگەرگۆشە و بەرهەمی خۆشەویستیی نێوانیان بێت و پێیان ببەخشرێت. ژیانی هاوسەریی ئەم خانمە كەزۆر زوو پێی شادبووە بەدیهاتنی یەكێك لەگەورەترین ئاواتەكانی خانمانی پێوەبوو كەدایكایەتییە «ئیتر دوای ساڵێك هێرۆم بوو». ئەو هێرۆیەی كوردبوون ناچاری دەكات لەسەر رێبازەكەی دایك و باوكی بەردەوام بێت و ژیانی خەبات و تێكۆشان و كوردایەتیی و پێشمەرگایەتیی و پشتیوانیی هاوسەرەكەی هەڵببژێرێت تا گەیشتن بە ئامانجەكانی گەلی كوردستان و خەباتە رەواكەی. ئەو هێرۆیەی كە لەتەمەنی 6 مانگییدا بۆماوەی 2 ساڵ لە ئامێز و ئاوازوسەدای باوكی بێ بەشدەكرێت» هێرۆ 6 مانگ بوو، ئیتر هاتن دەستگیریان كرد (برایمی باوك) و نزیكەی 2 ساڵ سجن بوو.»
ئەم ژن و مێردە تێكۆشەرەی رێی كوردایەتیی بەختەوەردەبن بەوەی ببنە دایك و باوكی شەش كچ و دووكوڕ بەناوەكانی (هێرۆ، شاناز، هەتاو، لیلۆز، كوردە، هێڤی، هەڵۆ و هاوڕێ)وە. »دووەم و سێیەم منداڵم لە كەركووك بووە كەركوكیین. ئیتر ژیانمان هەرئەملاو ئەولامان كردووە».
خاتوو گەلاوێژ هەستێكی پڕلەشانازیی هەیە بۆ كوڕوكچەكانی «زۆرفەخر بەمنداڵەكانمەوە دەكەم بەتایبەتیی هێرۆ و هەڵۆ. هێرۆ منداڵەكانی خۆی بەجێهشتووەو لەگەڵ مام جەلال چووەتە شاخ. من منداڵەكانیم بەخێو كردوە. ئەوكاتە مام جەلال لەقاهیرە بوو هێشتا نەچووبوونە شاخ، هێشتا یەكێتیی دروست نەبووبوو، منداڵەكانی هێرۆم بەفرمێسك بەخێوكردووە، چونكە غەریبیی زۆر ناخۆشە مام جەلال و هێرۆ لەشاخ بوون».
ئەم كەسایەتییە گەورە و خۆشەویستە، نەنك بەتامی دایك، ئەو پەندە كوردییە دێنێتەوە یاد »گیا لەسەر بنجی خۆی دەڕوێتەوە» بەوەی خاتوو گەلاوێژ دوای ساڵانێك ژیان لەگەڵ نەنكییدا هەمان رۆڵ و ئەزموونی ئەو نەنكە میهرەبانە لەگەڵ كچەزاكانییدا دووبارەدەكاتەوە و درێژە دەدات بەگیانی قوربانییدان و توانەوە لەخزمەت نەوە و رۆڵەكانییدا.
-كوردایەتیی، سەربەرزیی و دەربەدەریی
كوردایەتیی، بەواتای هەڵبژاردنی چالاكیی سیاسیی لەناوەوەو دەرەوەی وڵات بۆ بەگژداچوونەوەیەكی كردارەكیی رژێمە چەوسێنەر و ستەمكارەكانی عێراق ساڵەهایە لەم وڵاتەدا سەرییهەڵداوە. ئەگەر بۆ زۆرێك لەدانیشتوانی باشوری كوردستان كوردایەتیی رێبازێك بووبێت كە باوك و باپیریان لەسەری رۆیشتبن، ئەوا بۆ خاتوو گەلاوێژ كوردایەتیی ئەو رێبازەیە كەبەهۆی كەسایەتییە دیارو بەرچاوەكانی بنەماڵە و خێزانەكەیەوە وەك مامۆستا هەمزە عەبدوڵا (خاڵ)، برایم ئەحمەد (هاوسەر) و مام جەلال (زاوا)، هێرۆخان (كچە گەورە) زیاتر برەوی سەندووە و هەریەكێكیان بەجیا یاخود پێكەوە لەقۆناغە جیاوازەكانی خەباتی رەوای خەڵكی كوردستاندا نەخش و جێدەست و رۆڵی گەورەی ئەدەبیی، فیكریی، سیاسیی، رێكخراوەیی، پارتیزانیی، میدیایی و حوكمڕانییان هەبووە.
ئەگەرچی كوردایەتیی رێگایەكی بەگوڵچنراو نەبووە و قوربانیی، چەرمەسەریی، دەربەدەریی، خەم و ناسۆرێكی زۆرو زەوەندی پێوەبووە وەلێ بۆ ئەوانەی هەڵیانبژادووە تاكە رێگەی مانەوە بەسەربەرزیی بووە. هەر بۆیە كوردایەتیی بیركردنەوەیەكە لەهزروهۆش و بیرەوە دەست پێدەكات تادەگاتە بەرجەستەبوون لەكاروكرداردا كەخۆی لەخۆشویستن و هەڵبژاردنی بەرەی خەڵك وخاكی خۆت ورەتكردنەوەو دووركەوتنەوە لەبەرەی ستەمكارو چەوسێنەری گەلەكەتدا دەبینێتەوە. لەم كوردایەتییەدا خاتوو گەلاوێژ و هاوسەرە سیاسییەكەی «دووجار بەپەنابەریی چووینەتە ئێران. مام جەلال و هێرۆ لەقاهیرەی پایتەختی میسر بوون، ئێمەش چووین لەمیسر بووین. ماوەیەكیش لەسوریا بووین، ئیتر كەیەكێتیی دروست بوو هەموومان لەقاهیرە بووین- منداڵەكانی خۆم و خوشكەزاكانم لەوێ بووین- لەكۆتایدا چووینە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا، چونكە باوكی هێرۆ نەخۆش بوو خۆم چەند جارێك چووم لەگەڵی بۆ لەندەن». وەك دەڵێن كورد گەلێكی بەئەمەك (وەفا)یە و چاكەی دۆستەكانی لەیادناكات. لەمەشدا گەلاوێژخان نموونەیەك پێشكەش دەكات كاتێك لە باسی لەندەندا دەڵێت «بەراستیی لەوێ بۆم دەركەوت، ئینگلیز زۆر مرۆڤی باشن. بەڕاستیی واپلان دانرا كەبە یەكجاریی بچینە لەندەن».
-نەخۆشیی دوور وڵاتیی
لە زمانی ئینگلیزییدا دەستەواژەیەك هەیە بۆ وەسفكردنی باری دەروونیی ئەو كەسانەی لە زێدی خۆیان دووردەكەونەوە و بریتییە لە (هۆم سیكنس) واتە نەخۆشیی وڵات كە كەم كەس هەیە لەوانەی بەهەر هۆكارێك بێت لەزێدی لەدایكبوون و ژیان و كەسوكاریان دووردەكەونەوە تووشی نەبن. لەمەشدا گەلاوێژخان بەدەرنییە لەوهەست و حاڵەتە مرۆییە. تەنانەت یەكەم نووسینی بەكاریگەریی دووریی و دابڕان لەخەڵك و تامەزرۆیی بۆ خاكی وەتەن نووسیوە «ئیتر چووین من زۆر بێ تاقەت بووم لەوێ بیری كوردستانم دەكرد، شتێكم نووسیی وتم :كوردستان خۆشەویستم، بۆتۆ زۆر پەرێشانم، لای تۆیە هۆش و هەستم، نەهیچ شارو وڵاتێك، نە هیچ خۆشی و ئاواتێك، ناتوانن هەر بۆساتێك، دورت بخەنەوە لەبیرم، هەی جێ باووباپیرم، دڵم لای پێشمەرگەیە، لای عەزیزو هەنەیە، هەر والای خەڵكی شارە، لای دێهاتیی و هەژارە، چونكە دوژمنیان نالەبارە، دڕندەو گورگی هارە، ئەیەوێ كورد لەناو بەرێ ناوونیشانی نەهێڵی، بەڵام با بمرێ خەیاڵی خاوە، كورد هەر ئەمێنێ و هەرماوە. ئەوە یەكەم نووسینم بوو». لەو پەخشانە شیعرییە كورتەدا ناوی عەزیز و هەنە هاتووە لەدوای پرسیار و وەڵام، گەلاوێژخان ئاشكرای كرد كە عەزیز هەڤاڵ مام جەلال و هەنەش هێرۆ خانە.
-دووریی لە سیاسەت:
سەرباری ئەو وابەستەبوونە توندوتۆڵە بە كوردستانەوە و لەگەڵ ئەوهەموو خەبات و تێكۆشانەی بەرابەرایەتیی هاوسەرەكەی و زاواكەی لەنێو بزوتنەوەی رزگارییخوازی كوردستاندا بەردەوام بووە، گەلاوێژخان جیاواز لەزۆربەی تاكەكانی ئەم وڵاتە دووریی لەسیاسەت هەڵبژاردووە بەواتای ئەندام نەبوون لەهیچ حزبێكدا »من تێكەڵ نابم هەقم بە سیاسەتەوە نییە، بەڕەسمیی هیچ حیزبێك نییم، كاتێك عبدولكەریم قاسم ئیجازەیدا بە پارتیی بەئاشكرا ئیش بكات چووم لەگەڵیان بۆ لای عبدولكەریم قاسم، بەس هەرگیز بەڕەسمیی نەچوومەتە ناو سیاسەتەوە، چونكە بێزاربووم لە سیاسەت تاقەتم چووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر میللەتەكەمم خۆشویستوە».
-لێهاتوویی قانونیی مامۆستا برایم:
لە ژیاننامەی بڵاوكراوەی مامۆستا برایم ئەحمەددا هاتووە كە لەساڵی 1953ەوە تا ساڵی 1964 (ساڵی جیابوونەوەی باڵی مەكتەبی سیاسیی)، سكرتێری گشتیی پارتی دیموكراتی كورد بووكە لە 16 ئاب 1946 دا دامەزراو بەرابەرایەتیی كۆچكردوو مەلا مستەفا بارزانیی بووە هەرە گرنگترین و بەهێزترین حزبی سیاسیی كوردستان. لەسەر ئاستی عێراقیش نەیارێكی بەهێزی رژێمەكانی عێراق بوو. بەڵام ئەو سەركردە سیاسییە تێكۆشەرە پێش خۆ یەكلاكردنەوەی یەكجاریی بۆ خەباتی كوردایەتیی لەبنەڕەتدا مافناس و پارێزەرێكی لێهاتوو و كارامەبوو چونكە ساڵی 1937 بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لەیاسادا لەكۆلێجی قانونی زانكۆی بەغداد بەدەستهێنابوو. هەر بەوهۆیەوە لە ساڵانی 1942-1944 وەك دادوەر لەهەردوو شاری هەولێر و هەڵەبجە خزمەتی كردووە. لەم بوارەدا گەلاوێژخان لەباسی لێهاتوویی مامۆستای كوردایەتییدا دەڵێت »هەتا نەیاندەهێشت باوكی هێرۆ محامیەتییەكەی بكات. باوكی هێرۆ زیرەكترین محامیی بوو تاوای لێ هاتبوو لەقاهیرەوە دەعوای بۆ دەهات. پێیان دەووت بلیمەت كە لەمەكتەب بووە پێیان ووتوە (بلە بلیمەت)».
جێی ئاماژە بۆكردنە ژمارەیەك سەركردەی ناسراوی ئەو باڵە سیاسییەی مامۆستا برایم ئەحمەد وەك سەركردەیەكی رووناكبیر و پێشكەوتنخواز لەنێو پارتییدا رابەرایەتیی دەكرد بەوە جیادەكرانەوە كەدەرچووی زانكۆن و بڕوانامەی بەرزیان هەیە بۆن موونە خودی مامۆستای زیندەیاد كەوەك ئاماژەمان پێكرد مافناس بوو. هەڤاڵ مام جەلال بەهەمان شێوە دەرچووی كۆلێجی یاسای زانكۆی بەغدادە. هەرچەندە مامۆستا برایم ئەحمەد لەساڵی 1975 دا بەرەو لەندەنی پایتەختی بەریتانیا كۆچی كرد و لەكایەی سیاسیی كوردستان دووركەوتەوە، بەڵام بەپێی سەرچاوە مێژووەكان جیابوونەوەی ئەو باڵە سیاسییە روناكبیر و پێشكەوتنخوازە هەوێنی دامەزراندنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بوو 1/حوزەیران/1975 كە هەڤاڵ مام جەلال رابەری بزووتنەوەی رزگاریی گەلی كوردستان بووە سكرتێرە گشتییەكەی. ئەو حزبەی نازناوی رەنجدەرانی بیروبازووی لێنراو بووە هۆی هەڵگیرساندنەوەی شۆڕش ناسراو بەشۆڕشی نوێ لەدوای هەرەسی شۆڕشی پێشتر لەساڵی 1974 دا.
-ژانی گەل، بناغەی رۆمانی كوردیی:
مامۆستا برایم ئەحمەد بەشاهیدی پسپۆڕان و توێژەرانی ئەكادیمیی یەكێكە لەقەڵەمە دیارەكان لەئەدەبیاتی كوردییدا و ژمارەیەك لەهەڵبەست و هۆنراوەكانی كراون بەگۆرانیی بۆ نموونە مەقامی شیرین بەهارە (مامۆستا تایەر تۆفیق)، هەركوردین و هەركورد دەبین (ئاوازی شاناز خانی كچی وتنی حەمید بانەیی ودانانی موزیك ع.ج.سەگرمە). تەنانەت دەستپێكردنی مامۆستا برایم ئەحمەد بۆ نووسینی رۆمان بەزمانی كوردیی لەساڵی 1933 ەوە بەوەرچەرخانێكی ئەدەبیی مەزن لەمێژووی كورددا دادەنرێت. لەم بوارەشدا مامۆستا خاوەنی رۆمانی «ژانی گەل»ـە (1956) كەبەمەشخەڵی رێی رۆمان لەئەدەبی كوردییدا ناوزەدكراوە و ساڵی 2007 كرا بەفیلمێكی سینەمایی بەهەمان ناوەوە لەبەرهەمهێنانی كۆمپانیای سولی فیلم و دەرهێنانی جەمیلی رۆستەمیی و رەوانەی ئەكادیمای هونەر و زانستەكانی فیلم لەئەمریكا كرا بۆگروپی فیلمی بیانیی لە 80هەمین ئاهەنگی ساڵانەی دابەشكردنی خەڵاتی ئۆسكاردا.
گەلاوێژخان سەبارەت بەو شاكارەی هاوسەرەكەی دەڵێت »زۆر حەزم لە ڕۆمانی (ژانی گەل )بوو، ئەوە لە ژیانی ئێمەوە هاتووە، یانی ژیانی خۆمانە» ئەوجا ئاشنامان دەكات بەهەندێك زانیاریی كەدەشێت یەكەم جاربێت باس بكرێت «من ئەو ڕۆژەی ژان دەیگرتم بە لیلۆزی كچمەوە ئەوكاتە بوو كە شێخ مەحودی حەفید كۆچی دوایی كرد. ئەو ڕۆژەی دەیانهێنایەوە ئێمە لەكەركووك بووین دەیان برد بۆ ئیمام قاسم لای چایخانەی عاشور لەوكاتەدا تەرمە پیرۆزەكەیان دەهێنایەوە باوكی هێرۆ و كاك عومەر دەبابەی ڕحمەتیی و چەند كەسێكی ترچوون لەگەڵی، من لەوكاتەدا ژان دەیگرتم باوكی هێرۆ ناچار منی بەجێهێشتوو ڕۆی كەڕۆیشت دوای 6 ڕۆژ هاتەوە. كەهاتەوە من منداڵم بوو بوو وتی قەیناكە گەلە ڕۆمانێك دروست بوو لەبیرمدا. وتم چی وتی (ژانی گەل)».
-(26) بەرهەمی ئەدەبی
گەلاوێژخان یەكێكە لەو ژنە نووسەرانەی لە بواری چیرۆك و ڕۆمان و یاداشتنووسیندا جێدەستی دیارە. بەرهەمەكانی بریتیین لە (بەرەو ئەشكەوتی دلێران كە سێ بەشە، دایك وكوڕ، بوكی ئاتەخان، پای و خونچە، دنیا بێشەیە، ڕێبوارێكی سەرگەردان، كارەكەر، لەسەر باڵی سیمرخ، گەشتی كوردستان، اوراق من السیرە الژاتیە، ئەفسانەی گەلی ناوگردان، سێ چیرۆك بۆ مێردمنداڵان، پەڕەندەی ئیداری وەرگێڕان، بەشی یەكەمی كتێبی بیرەوەرییە هەرگیز لە بیر نەكراوەكانی (من) و بەشێك لەم بەرهەمانەی كراون بە عەرەبی. گەلاوێژخان لە نووسینەكانیدا زۆر بە سادەیی و بەجوانیی واقیعی سیاسیی و كومەڵایەتیی دەگێڕێتەوە لە فۆرمێكی ئەدەبییدا «لەنووسیندا حەزدەكەم زۆر بە سادەیی بنووسم تاكو هەموو كەسێك لێم تێبگات، نەك وەك نووسەرەكانی ئەمڕۆ كە خۆشیان نازانن دەڵێن چی».
- كاریگەریی ئەدیبی هاوسەر:
خۆشەویستیی و گونجان و لەیەك تێگەیشتنی گەلاوێژخان و مامۆستا برایم ئەحمەد بەچەشنێك بووە كە بواربدات بەكاریگەریی دوولایەن و نەخشاندنی كەسایەتیی یەكتر وەك پرۆسەیەكی تەواوكاریی كە یەكێكە لەئامانجەكانی هەر هاوسەرگیرییەكی سەركەوتوو. لەم رووەوە گەلاوێژخان وەك پێدانەوەی مافێكی رەوا بە هاوسەرە خۆشەویستییەكەی زۆر بەكراوەیی باس لەكاریگەریی و جێدەستی ئەدیب و ئەدەبییانەی مامۆستا برایم ئەحمەد لەسەر كەسایەتیی ئەدەبیی خۆی دەكات «بەڵێ زۆر كاریگەریی هەبوو لەسەرم. من خۆم لەمنداڵییەوە، زۆرم حەز لەكتێب بووە بابەتێكم نووسی ناردم بۆ ڕۆژنامەی (سینەماوكواكب) كە دەربڕین هەستی خۆم بوو بەرامبەر سەباحی هونەرمەند، ئەوانیش بڵاویانكردوە زۆری پێخۆشبوو.لەدوای ئەوە ڕۆژنامەم دەكڕی و دەمخوێندنەوە، یەكەم ڕۆمان كەخوێندمەوە لە نووسینی تۆفیق ئەلحەكیمی میسریی بوو بەناوی (یومیات نائب فی الاریاف-رۆژانەی نوێنەرێك لەگوندەكان) كەهەندێ وشەی تێدابوو لێیان تێ نەدەگەیشتم، بەرهەمەكانی نەجیب مەحفوز (براوەی نۆبڵی ئەدەب لە ساڵی 1988) و مەكسیم گۆرگییم دەخوێندەوە. بەڵام وەك نووسینی كتێب لە ناوەڕاستی هەشتاكانەوە دەستم پێكردووە كاتێكیش دەستمكرد بەنووسینی رۆمانێك بەناوی (بەرەو ئەشكەوتی دلێران) یەكەم جار لاپەڕەیەكم نووسیی. دواتر بردم پیشانمدا پێیوتم ئافەرین بڕۆ لەسەری بڕۆ وتم بەڕاستتە، وتی بەڵێ، بەڕاستمە منیش دەستم كرد بەنووسینی و تەواوم كرد، ئەوە یەكەم كتێبم بوو».
-مام جەلال، براوەی خۆشەویستییەكی كەم وێنە:
وابۆ نیوسەدە دەچێت گەلاوێژخان- دایكی هێرۆخان، خەسووی هەڤاڵ مام جەلالە كەساڵی 1970 لەگەڵ هێرۆخان خێزانیان پێكهێنا. لەم پەیوەندییەدا مام جەلال بووەتە براوەی خۆشەویستییەكی كەم وێنەی خەسووی. هەرچەندە مام جەلال وەك سەركردەیەكی سیاسیی مێژوویی گەلەكەمان لەنێو زۆرێك لەدایكان و باوكان و كوڕان و كچانی كورددا بەجیاوازیی تەمەن و پیشەوئاستی رۆشنبیریی و كۆمەڵایەتیی و ئابووریی و ئینتیمای حزبیی و روانینی فیكرییەوە خۆشەویستییەكی بەهێزی پێ بەخشراوە، بەڵام جیاوازییەكەی گەلاوێژخان لەدایكانی تری كوردستان ئەوەیە كە خۆشەویستییەكەی هەر لەدوورەوە و هەر لەدڵەوە نییە، بەڵكو بە رۆح وگیان و پێكەوەییە بەوپێیەی مام جەلال زۆر پێش هاوسەرگیریی لەگەڵ هێرۆخان تێكەڵ بە ماڵی مامۆستا برایم ئەحمەد بووەو لەژیانی خودی گەلاوێژخاندا چەند لاپەڕەیەكی تایبەتی پێ بەخشراوە «مام جەلال بەر لەوەی ببێت بە زاوامان، تەمەنی 16 ساڵ بوو هاتوچۆی دەكردین، هەموو جارێك باوكی هێرۆ دەیوت خەڵك وادەزانن لەبەر ئەوە مام جەلالم خۆشدەوێت، چونكە زاوامە بەڵام مام جەلالم ئەوەندە خۆشو یستووە حەزم كردووە ببێت بەزاوام» سەرەنجام ئەو ئاواتە بۆ هەریەك لەمامۆستا و خوێندكار، رابەرو پشتیوان، دۆست و ئازیز برایم ئەحمەد و مام جەلال لە ساڵی 1970 دا دێتە دیی. گەولاێژخان لەوەسفی مام جەلالدا دەڵێت «پیاوێكی زیرەك و نەزیهی كوردپەروەرە، خۆنەویست و ماندوو نەناسە، بە بۆچوونی من جارێكی تر كەسێكی وەك مام جەلال دروست نابێتەوە» سەبارەت بە خۆشەویستیی بۆ مام جەلال وتی «هەموو منداڵەكانم بەلایەك و مام جەلال بەلایەك. نازانم چۆن باسی بكەم زۆر تەبیعەتمان لەیەك دەچن». لەدرێژەی ئاخافتنماندا گەلاوێژخان بیری چووەوە بۆ ئەوسەردەمەی »لەكۆتاییدا دنیاباش بوو دەیتوانی (واتە مام) لەئێرانەوە بێ بۆلامان لەلەندەن بۆئەوەی كوڕەكانی ببینێت بەتایبەت قوباد كەهەر نەیدیبوو. هێرۆ لەنەخۆشخانە قوبادی بوو ئەو كاتە مام جەلال لەگەڵ چەند كەسێكی تر دەیانویست یەكێتیی دروست بكەن، ئیتر مام جەلال رۆیشت نەیبینی. كە دێتەوە بۆ لای ئێمە قوباد درگاكەی لێدەكاتەوە و دەڵێت تۆ كێیت ئەویش دەڵێت باوكت. من پێشتر ڕەسمی مام و هێرۆم پیشان دەدان، دەموت ئەوە دایكتە ئەوە باوكتە، قوباد هەر نەیدیبوو، بەڵام باڤێڵ باشتر بوو، چونكە كەچوونە سوریا ماوەیەك لەگەڵی بوون، ئەو كاتە تەمەنی 2ساڵ بوو، بەڵام دواتر، هێشتا نەبووبوو بە4ساڵ بردمەوە بۆ لەندەن».
-گەلەخان و مام جەلال
گەلاوێژخان لەماوەی سەرۆكایەتیی سەرۆك مام جەلالدا وەك یەكەم سەرۆك كۆماری كورد بۆ كۆماری عێراق گلەیی هەبوو لەوەی زور كەم یەكتریان دەبینی «ڕۆژێكیان شەڕێكی گەورەم كرد لەگەڵی پێموت مام جەلال ئێمەش حەز دەكەین لە نزیكەوە بتبینین، ڕاستە ئەركی ئێوە زۆر قورسە و زۆر ماندوو دەبن، بەڵام ئێمەش حەز دەكەین دوو قسەت لەگەڵدا بكەین. ئەویش وتی گەلەخان ڕاست دەكەیت، بەڵام بڵێم چی ئەركەكەی منیش وایە ناچارم». لەوەڵامی ئەو پرسیارەی كە بەچی ناوێكەوە یەكتری بانگ دەكەن گەلاوێژخان وتی «من پێی دەڵێم مام جەلال و ئەویش پێم دەلێت گەلەخان».
هێرۆ خان
هێرۆخان، كچی گەورەی گەلاوێژ و خێزانی مام جەلال یەكێكە لە ژنە پێشمەرگەكانی سەردەمی شاخ، یەكێكە لە ژنە دیارەكانی ئەمڕۆی كوردستان و لە زۆر بواردا خزمەتی بەرچاوی كردووە لەشاخیش وێنەگری ڕووداوەكان بووە و خاوەنی ئەرشیفێكی دەوڵەمەندە، دایكی لەبارەیەوە وتی «هێرۆ زۆر زەحمەتی كێشاوە، كە مناڵی دووەمی بوو، بەجێیهشت و لەگەڵ مام جەلال ڕۆیشت، هەردوو كوڕەكەی (بافڵ و قوباد) لەلای من گەوەربوون. بە فرمێسك ئەوان و مناڵەكانی خۆمم گەورەكرد، هێرۆ پێشمەرگەیەك بوو لەو شاخانە قوربانیەكی زۆری داوە».
-باسی جلی كوردیی
«جلی كوردی مێژووە وەكو قەڵای هەولێرە، وەكو قەڵای كەركووكە ئەمە مێژووە نابێت بگۆڕدرێت نابێت ئەمە لابچێت» داخۆ كەس هەبێت بەم چەشنەی گەلاوێژخان خۆشەویستیی و قەدری بۆ جل و بەرگی كوردیی لابێت..؟ خۆ ئەگەر هەشبن كەمیان وەك ئەو هاتوونەتە دەنگ و لەهەر بۆنە و دەرفەت و سەكۆیەكەوە بۆی رەخسابێت رەخنە و گازندەی خۆی بەیانكردووە» هەندێك دیزاینەر هەن دەڵێت جلی نوێم داهێناوە بەس نابێت بڵێ ئەمە جلی كوردییە چونكە ئەوە جلی كوردیی نییە ئەم گۆڕینە لای من وەكو جەریمە وایە، ئێستا لەلەندەن هەر كەسێك شتی وابكات سزای ئەدەن، لە لەندەن لەیادەكاندا پیاوان تەنورە لەبەردەكەن ئەمەجلی سكۆتلەندییە و مێردی شاژن لەبەری دەكات. كوڕی شاژن لەبەری دەكات».هاوكات گلەییشی لەشێوازی نووسین و رەنووسی كوردیی ئێستا هەیە« نووسینیش وای لێ هاتووە كەدەچم سەیری ڕۆژنامەیەك دەكەم دەبینم نووسینەكان گۆڕاون. دەبێت نووسین وابنوسرێ كەحاجییەكانی قەیسەری نەقیب لێی تێبگەن».
Galawezh: Half a Century of Struggle Between Politics and Literature
By: Dr. Zhino Abdullah
Translated by: Lanja Ahmed
Galawezh Salih Fatah, known as "Gelawêj Khan," was born in Mosul in 1930. She was the wife of the renowned Kurdish political leader, legal scholar, attorney, and novelist Ibrahim Ahmed (Bla). Her late father was from Zakho and belonged to the ancient and noble Qocha bagi tribe, which originally hailed from Northern Kurdistan (Southeastern Turkey).
Maternal Family Background:
Her maternal grandfather was an Ottoman army officer who was martyred in World War I and came from Zozan in Northern Kurdistan. Her maternal grandmother was from the city of Van, also in Northern Kurdistan, and was the daughter of Seyid Suleiman Sirri Barzanji, who was related to Sheikh Muhammad, a descendant of Sheikh Musa Barzanji. According to Galawezh, her grandmother played a crucial role in raising her, saying, "My grandmother raised me, and I was always indebted to her." Her grandmother passed away during their exile to southern Iraq.
Migration to Southern Iraq:
During World War I (1914-1918), her maternal grandparents' family faced severe hardships, forcing them to flee from the north (Turkey) to present-day Iraq. Before her grandfather was martyred in the war, he urged his wife and family members to escape the war's difficulties. They eventually reached her mother's aunt Maryam's home in Mosul, then part of the Ottoman Empire, which later became part of Iraq. This aunt, who often wore men's clothing, was affectionately called "Mamo" by Galawezh and other family children.
Decision to Stay in Iraq:
After the end of World War I, when families of Ottoman army officers were called to return to Turkey due to improved conditions, her grandmother's family chose to remain in Mosul based on advice from trusted acquaintances. They settled there, and their children began attending local schools.
Birth Year and the Story of "Galawezh":
Her birth year, 1930, coincides with a significant date in Kurdish political history, particularly the Battle of Bardarki Sara on September 6, 1930. Regarding her name, she was initially named "Sajida" (meaning "one who prostrates" in Arabic). This name was chosen because she was born on Laylat al-Muhya (Night of Revival) in Mosul. However, her maternal uncle requested a Kurdish name, suggesting "Zhiyan" (life). Later, when she became engaged to the distinguished writer and political figure Ibrahim Ahmed (1914-2000), he suggested changing her name to "Galawezh" after his magazine. He even devised a creative method to establish the new name: placing a collection box where anyone who called her "Sajida" had to deposit some money, which was later distributed to the poor.
The Influence of Maternal Uncles and Their Love Galawezh grew up with her grandmother Halima at the homes of her uncles Hamza Abdullah and Muhammad. The late leader Hamza Abdullah was one of the prominent politicians and legal advocates of his time and was one of the founders of the Kurdistan Democratic Party, serving as its first secretary. Galawezh recalls, "When I was a child, Uncle Hamza worked as a lawyer in Zakho and was arrested on charges of having connections with the Communist Party. Uncle Muhammad, who was an army officer, was forced into early retirement at a young age. Thus, without my choice or having any hand in this decision, I became involved in the world of politics and Kurdish nationalism."
Politics undoubtedly began in her uncles' household and later intensified with her husband Ibrahim Ahmed. "After marrying Hero's father, we never lived peacefully in one house for more than two years; we were constantly moving from city to city until we went to London. Ibrahim Ahmed was either in prison, underground, or in the mountains. Our life was spent in hiding and anxiety."
Mam Jalal's Entry into the Family With the marriage of Comrade Mam Jalal to Hero, the eldest daughter of Ibrahim Ahmed and Galawezh Khan, politics became an inseparable part of their lives.
A Childhood Memory When Galawezh was five years old, in 1935, her immortal uncle Hamza Abdullah graduated from law college and became a lawyer in Zakho. There, his first case as a lawyer involved a land dispute that required meeting with several farmers. At that time, when Iraq had a monarchical regime, the Iraqi Communist Party was the only political party that had emerged prominently in the country, particularly well-known among villagers and farmers, and was a fierce opponent of Iraq's political regime. Therefore, the party's activities were banned, and its cadres and members were arrested if identified.
"It was clear in our family that Uncle Hamza supported the Communists, and even as a student, he was under police surveillance," which led to his arrest. The moment of his arrest remains one of the painful memories etched in Galawezh's heart: "I remember when they first came to search our house and then handcuffed my uncle. When I saw him like that, I cried a lot, saying 'Don't take my uncle!' He consoled me, saying 'My dear, I'm going with them now, but I'll come back to you later.'
Exile from Kurdish Land and People:
An Inhumane Tradition of Iraqi Regimes It's well known among the Kurdish people that any Kurd who participated in the struggles and revolutions of Kurdistan against the ruling regime of their time would be exiled from their homeland if they weren't killed in the most brutal ways of massacre. In this regard, throughout the legitimate struggle of the Kurdish people against successive Iraqi governments, thousands of families from Kurdistan's provinces, cities, and towns under Iraqi Arab chauvinist regimes were unjustly and inhumanely ordered to relocate to other cities, particularly those in Iraq's Arab regions in the central and southern parts.
Exile to Southern Iraq:
Within the framework of this perpetual practice of anti-Kurdish regimes, Galawezh's family members were exiled in 1935 after her uncle's arrest in Zakho on charges of being a Communist. They were sent to several cities and towns in southern Iraq's provinces, including the desert of Afak (commonly known in Iraqi Arabic as Afaj), one of the districts of Diwaniyah province. "We were exiled to the desert of Afak when I was five years old. My sister and I attended school there. I spent my childhood among Arabs, which is why my Arabic is still good today, and it has been very useful to me."
Continued Exile, The Inspiration for a Novel:
In their exile journey, they later moved to Diwaniyah, the provincial capital, where they stayed for about two years. Subsequently, they were relocated to Qurna in Iraq's southern Basra province. For the talented and imaginative Lady Galawezh, this relocation became a catalyst for her literary creativity, as it brought her closer to one of Iraq's most significant waterways in Qurna, where the Tigris and Euphrates rivers converge. "The rivers met just below our house. I've written a novel, currently half-finished, called 'The Walls in the Water,' because our walls were right by the Tigris River. When ships passed by at night, their waves would create a loud roar as they crashed against our wall, keeping us awake." Galawezh's experiences and memories align with the notion that Kurdistan's landlocked nature and lack of direct access to oceans and seas, unlike neighboring countries, has created a certain limitation in Kurdish creative literature and arts. These natural, divine sources of enchantment and beauty can serve as powerful stimulants for emotion, thought, and imagination in both reality and fiction.
First Visit to Sulaymaniyah, the Capital of Baban:
The presence of Uncle Hamza Abdullah in Galawezh's life represents a profound human love story between this mature, understanding uncle and his beautiful, capable niece. Even the story of her first visit to Sulaymaniyah - the Baban capital (as Sheikh Raza Talabani described it, or the "City of Life" as others called it, or the "City of Sacrifice" as Kamaran Mukri named it) - relates to this distinguished uncle's Kurdish struggle. Hamza Abdullah was among the Kurdish leaders and intellectuals who supported the Kurdistan Republic in Mahabad, Eastern Kurdistan (Western Iran), under the leadership of the martyred leader Qazi Muhammad. He secretly came to Sulaymaniyah and hid in Master Ibrahim Ahmed's house, sending word to his family to visit him. Regarding this, Galawezh says, "It was 1946 when we first came to Sulaymaniyah. At Ibrahim Ahmed's house (my future husband), Uncle Hamza Abdullah was a beloved and trusted friend of Ibrahim Ahmed."
Marriage and Strengthening of Friendships:
In 1947, when Galawezh was 17 years old, Master Ibrahim Ahmed chose her as his wife at the age of 33. This marriage strengthened the friendship and close relationship between two prominent political leaders of the first half of the twentieth century in Iraq and Kurdistan - the late Hamza Abdullah and Ibrahim Ahmed. Their friendship reached a higher level through this marriage, which is a common pattern where close friends choose siblings or relatives of each other for marriage, combining their friendship, struggle, and shared resistance with stronger family bonds.
An Educated Woman, More Talented Than Degrees:
Galawezh was fortunate to be born and raised in an educated family that cared deeply about their children's education wherever they lived. She attended school in every place they resided. As she says, "Our education was good, the (primary) school was in a large building. Later they built a school with good teachers. There was a teacher named Sabriya who lived there with her mother in a room they were given. She was very cheerful and would often check her watch saying 'Go tell my mother it's time for the rice'" - a fond memory from her school days.
It's known that unlike her husband Ibrahim Ahmed, her son-in-law Mam Jalal, her daughter Hero, and many of her peers, Galawezh didn't complete secondary education or attend university to obtain higher degrees in important specializations. As she says, "I studied until first year of middle school and was married at age 17."
It's important to note that in the education system of Iraq during the first half and second quarter of the twentieth century, any student who completed six years of primary education or attended literacy programs at an older age gained sufficient reading, writing and general knowledge skills. This enabled them to later participate in the teaching process and be employed as primary school teachers in the nationwide "Literacy Campaign" launched after the end of the monarchy in Iraq, which also benefited Kurdistan's population. They could also find employment in other government institutions, as job opportunities were plentiful while educated workers were scarce during Iraq's early stages of economic and social development.
In this regard, Galawezh herself is a shining example proving that literacy isn't just about obtaining high degrees and specializations in major fields. Rather, the characteristics of literacy include being productive in reading, writing and language skills, alongside strengthening personality, self-development, understanding rights and duties, and active participation in life's domains. From this perspective, this pioneering lady is another trailblazer and distinguished figure in Kurdish society, serving as an example for many degree-holding women.
Coexistence, The Face of Former Iraq:
Undoubtedly, Iraq's various communities and nationalities lived together in peace, harmony, and concordance throughout much of this country's ancient and modern history. This was reflected in the beautiful and noble family and human relationships that existed for many years between Kurds, Arabs, Turkmen, Chaldo-Assyrians, Muslims, Christians, Sabeans, Yazidis, Shabak, Kakais, Sunnis, and Shiites, far from the oppression of this country's tyrannical political regimes. Perhaps one example was the relationship of displaced Kurdish families to other regions inhabited by either Shiite or Sunni Arabs. Or the strong bonds between soldiers in the army regardless of race, language, and religion among Kurdish officers and soldiers and those of other nationalities, which may still exist today. There was also Kurdish integration in Iraqi universities, where many Kurdish students studied in other Iraqi cities before and even after the establishment of Sulaymaniyah University, becoming friends with other Iraqi citizens who held liberal views away from ideological and political extremism. Marriage has always been a factor for greater integration between these components, which sadly are now going through the worst stages of social, political, economic, and security life in Iraq's history due to division, terrorism, sectarianism, and many other factors. Here, it's appropriate to quote Galawezh's Kurdish testimony about that former Iraq which bore the features of coexistence, and where great political leaders like Ibrahim Ahmed, Hamza Abdullah, and President Mam Jalal advocated for Kurdish-Arab brotherhood. Our lady writer says, "Because we went there as children and mixed with them - they were all Shiites - when they learned we were Kurds who had been displaced and exiled by the government, they helped us greatly and became like parents to us and loved us very much. It was there that my grandmother, my dear grandmother, passed away. That's how our life was."
Ibrahim Ahmed, Knight of Dreams:
Regarding her marriage to Ibrahim Ahmed, Galawezh says, "My Uncle Hamza and Hero's father were friends, so they said they would give me to him. I wasn't unwilling at all, and so I became engaged."
From this simple narrative, it becomes clear that the marriage between Galawezh and Ibrahim Ahmed, which lasted more than half a century (1947-2000), had no previous romantic or love story background. Yet, unlike some love marriages that end in separation or unhappy lives full of pain and difficulty, their marriage was filled with love despite all the hardships they faced in their lives. In this regard, Galawezh refers to Ibrahim Ahmed as "the knight of my dreams," a title that reveals the highest levels of satisfaction with her husband and love in her family's heart. She speaks of entering the golden partnership, saying, "In 1947, I began my married life with Ibrahim Ahmed, with an intellectual, patriotic, selfless, and sacrificing person. Hero's father was the horseman of my dreams and imagination.
This heroic woman loves her husband so deeply that in a few emotional lines, she expresses their eternal love, saying: "These lines I've written express what was between us. When I dedicated a book to him, I wrote at the first loving moment of our beautiful time. for my unparalleled loyalty. for the final lines of my love and affection. he was my companion on the mountains. he was with me in my exile and displacement. for someone purer than purity and truer than truth. he was the high castle of my hopes and dreams. for being passionate about my appearance and mad about my revolution. he was my boundless sea of faith and tenderness. Now how can I live without him? How can I believe that in the blink of an eye, he has disappeared from me?"
Maternal Pride, Pride in Her Children:
Children are the great gift of God for couples, the most beautiful outcome of life for every woman and man who believe in bringing a child into the world as a product of their mutual love. This lady's marital life was quickly brightened by the realization of one of women's greatest wishes - motherhood - "After a year, I had Hero". That Hero, whose Kurdish identity compels her to continue on her parents' path, choosing a life of struggle, resistance, Kurdish nationalism, peshmerga life, and supporting her husband until reaching the goals of the Kurdish people and their just struggle. That Hero who, at 6 months old, was deprived of her father's embrace and voice for 2 years - "Hero was 6 months old when they came and arrested (her father Brahim) and he was imprisoned for nearly 2 years."
These struggling couple are blessed to become parents to six daughters and two sons named (Hero, Shanaz, Hataw, Liloz, Kurda, Hevi, Halo, and Hawre). "My second and third children were born in Kirkuk and are Kirkukis. Our life has been back and forth."
Mrs. Galawezh has a pride-filled feeling for her children:
"I am very proud of my children, especially Hero and Halo. Hero has left her own children and gone to the mountains with Mam Jalal. I raised her children. At that time, Mam Jalal was in Cairo, they hadn't yet gone to the mountains, PUK hadn't yet been established. I raised Hero's children with tears, because exile is very painful. Mam Jalal and Hero were in the mountains."
This great and beloved personality, a grandmother with a mother's warmth, recalls the Kurdish proverb "Plants grow on their own roots" by the fact that Mrs. Galawezh, after years of living with her own grandmother, repeats the same role and experience of that kind grandmother with her granddaughters, continuing the spirit of self-sacrifice and dissolving in service to her generations and children.
Kurdish identity, Pride, and Displacement:
Kurdishness (Kurdish identity) meaning political activism inside and outside the country to confront the oppressive and tyrannical regimes, has been emerging in this country for decades. While for many inhabitants of South Kurdistan, Kurdishness was a path their fathers and grandfathers walked, for Mrs. Galawezh, it was a path made more prominent by the notable personalities of her family and household, such as Teacher Hamza Abdullah (Uncle), Brahim Ahmad (husband),Mam Jalal (son-in-law), and Hero Khan (eldest daughter), each of whom individually or together played significant literary, intellectual, political, organizational, partisan, media, and governance roles in various stages of the Kurdish people's righteous struggle.
Although Kurdishness was not a path strewn with flowers and involved immense sacrifice, hardship, displacement, sorrow, and extensive suffering, for those who chose it, it was the only way to survive with dignity. Therefore, Kurdishness is a way of thinking that begins in mind and thought and extends to embodiment in action, manifesting itself in loving and choosing your people and land, rejecting and distancing yourself from the oppressors and exploiters of your people.
In this Kurdishness, Mrs. Galawezh and her political husband say, "We went to Iran twice as refugees. Uncle Jalal and Hiro were in Cairo, the capital of Egypt, and we also went and were in Egypt. We were in Syria for a while, and when the Union was established, we were all in Cairo - my own children and nieces were there. Finally, we went to London, the capital of Britain, because Hero's father was sick, and I went several times with him to London."
As they say, Kurds are a people of loyalty (wefa) and never forget the kindness of their friends. In this, Galawezh provides an example when speaking about London, saying, "Truly, it became clear to me there that the English are very good people. It was actually planned that we would go to London permanently."
Homesickness:
In English, there is an expression to describe the psychological state of those who are far from their homeland, known as "homesickness" - a condition that few people escape when, for whatever reason, they are distanced from their birthplace, life, and family. In this, Galawezh is no exception to this human feeling.
Her first writing was even influenced by the distance and separation from her people and her longing for her homeland. She wrote: "When we left, I was very impatient, thinking of Kurdistan. I wrote something and said: My beloved Kurdistan, I'm so worried for you, my mind and heart are with you. No city, no country, no joy or dream can, for a moment, remove you from my memory. Oh, land of my ancestors, my heart is with the peshmerga, with Aziz and Hana, with the people of the cities, with the villagers and the poor, because their enemy is unfair, a wild and mad wolf, wanting to erase the Kurds' name and identity. But let him die with his narrow imagination, the Kurd remains and will remain. This was my first writing."
In this short poetic prose, the names Aziz and Hana are mentioned after some questions and answers. Galawezh revealed that Aziz was Jalal's companion, and Hana is Hero Khan.
Distance from Politics:
Despite her strong attachment to Kurdistan and continuous support for her husband's and son-in-law's leadership in the Kurdish liberation movement, Galawezh chose to be different from most people in this country by staying distant from politics, meaning she was not a member of any political party. She says, "I do not get involved, I have no right to politics, I am not officially in any party. When Abdul Karim Qasim gave permission to the party to work openly, I went with them to see Abdul Karim Qasim, but I never officially entered politics because I was tired of politics, my patience was exhausted. But despite that, I loved my people very much."
Master Ibrahim Ahmed's Legal Competence:
In the published biography of Master Ibrahim Ahmed, it is mentioned that from 1953 to 1964 (the year of the Political Bureau wing's separation), he was the Secretary-General of the Kurdistan Democratic Party, which was established on August 16, 1946, and led under the leadership of the late Mulla Mustafa Barzani. It was the most important and strongest political party in Kurdistan. At the Iraqi level, he was also a strong opponent of Iraqi regimes. However, this political leader and activist was fundamentally a skilled and competent lawyer and legal expert before his final commitment to Kurdish struggle, as he obtained a Bachelor's degree in Law from the Law College of Baghdad University in 1937. For this reason, he served as a judge in both Erbil and Halabja cities during 1942-1944.
In discussing the competence of this Kurdish mentor, Galawezh says, "They wouldn't even let Hiro's father practice law. Hiro's father was the most intelligent lawyer, so talented that cases would come to him from Cairo. They would call him a genius. When he was in school, they used to say to him (Bla Blimat)."
It is worth noting that a number of recognized leaders in the political wing led by Ibrahim Ahmed as an intellectual and progressive leader were distinguished by being university graduates with high-level degrees. For example, Master Ibrahim himself, as we mentioned, was a lawyer. Companion Uncle Jalal likewise graduated from the Law College of Baghdad University.
Although Ibrahim Ahmed moved to London, the capital of Britain, in 1975 and distanced himself from Kurdish political spheres, historical sources indicate that the separation of this intellectual and progressive political wing became the foundation for establishing the Kurdistan National Union on 1 June 1975, with Companion Mam Jalal becoming the leader of the Kurdistan Liberation Movement and its Secretary-General. This party, which was given the nickname of "Workers of the Arm" (Ranjdaran), was responsible for reigniting the revolution known as the New Revolution after the previous revolution's collapse in 1974.
The People's Pain, the Foundation of Kurdish Novels:
According to academic experts and researchers, Master Ibrahim Ahmed is one of the prominent pens in Kurdish literature, and several of his poems have been turned into songs. For example, the Maqam Shirin Bahar (by Master Tayer Tawfiq), and "We are Kurds and We Will Be Kurds" (with melody by Shanaz Khanum, daughter of Hamid Baneyi, and music by O.J. Sagirma).
The beginning of Master Ibrahim Ahmed's novel writing in Kurdish in 1933 is considered a major literary turning point in Kurdish history. In this field, the Master owns the novel "The People's Pain" (1956), which is considered the torch of the novel path in Kurdish literature. In 2007, it was made into a cinema film with the same name, produced by Suli Film Company and directed by Jamil Rostami, and was submitted to the Academy of Arts and Film Sciences in America for the foreign film group at the 80th Annual Oscar Awards Ceremony.
Galawezh Khan says about her husband's masterpiece, "I really loved the novel (People's Pain), this came from our life, meaning our own life." Then she introduces us to some information that might be told for the first time: "The day Jean grabbed me by my daughter's lullaby was the day Sheikh Mahmoud al-Hafid passed away. The day they were bringing him back, we were in Kirkuk, they were taking him to Imam Qasim near Ashour's tea shop. At that time, they were bringing back the sacred body, Hero's father and the late Uncle Omar Dababa and several others went with him. At that time, Jean was grabbing me. Hiro's father was forced to leave me and went. When he returned after 6 days, I had given birth. He said, 'Never mind, a great novel has been created in my mind.' I said, 'What?' He said, '(People's Pain)'."
(26) Literary Works Galawezh Khan is one of those female writers who has a distinctive mark in the fields of stories, novels, and memoir writing. Her works include (Towards the Cave of the Brave, which is in three parts, Mother and Son, Autumn's Bride, Pie and Khuncha, The World is a Jungle, A Wandering Traveler, The Servant, On the Wings of Simurgh, Kurdistan Journey, Papers from My Personal Biography, The Legend of Nawgirdan People, Three Stories for Children, Administrative Bird Translation, the first part of the memoirs Never Forgotten (Me), and some of these works have been translated into Arabic). Galawezh Khan narrates political and social realities very simply and beautifully in a literary form. "In writing, I want to write very simply so that everyone can understand me, not like today's writers who themselves don't know what they're saying."
Literary Influence of Her Husband:
The love, compatibility, and mutual understanding between Galawezh Khan and Master Ibrahim Ahmad was such that it allowed for mutual influence and shaping each other's personalities as a complete complementary process, which is one of the goals of any successful marriage. In this regard, Galawezh Khan, as a rightful acknowledgment to her beloved husband, openly discusses the literary influence and mark of the writer Ibrahim Ahmad on her literary personality. "Yes, he had a great influence on me. From my childhood, I loved books very much. I wrote an article and sent it to the newspaper (Cinema and Kawakeb) which was an expression of my feelings towards Sabah the artist. They published it, and he liked it very much. After that, I used to buy newspapers and read them. The first novel I read was by the Egyptian Tawfiq al-Hakim, titled (Diary of a Deputy in the Countryside), which had some words I didn't understand. I used to read the works of Naguib Mahfouz (Nobel Literature Prize winner in 1988) and Maxim Gorky. But I started writing books from the mid-eighties. When I started writing a novel called (Towards the Cave of the Brave), I first wrote a page. Later I showed it to him, he said 'Bravo, go on with it.' I asked, 'Really?' He said, 'Yes, really,' so I started writing and completed it. That was my first book."
Mam Jalal, a Rare Beloved Brother-in-Law:
It's been almost half a century - Galawezh Khan, mother of Hiro Khan, the mother-in-law of Comrade Uncle Jalal, who established a family with Hiro Khan in 1970. In this relationship, Uncle Jalal has become a uniquely beloved brother-in-law. Although Uncle Jalal, as a historical political leader of our people, has been deeply loved by many Kurdish mothers, fathers, sons, and daughters across different ages, intellectual levels, social and economic backgrounds, party affiliations, and ideological perspectives, what distinguishes Galawezh Khan from other Kurdish mothers is that her love is not just from a distance or just in her heart, but with soul and spirit and togetherness. Uncle Jalal was involved with Ibrahim Ahmad's household long before marrying Hiro Khan and has been granted several special pages in Galawezh Khan’s life itself. "Before becoming our son-in-law, Uncle Jalal was 16 years old and would visit us. Every time Hero's father would say people think I love Mam Jalal because he's my son-in-law, but I've loved Uncle Jalal so much that I wanted him to become my son-in-law."
Eventually, this wish comes true for both the teacher and student, leader and supporter, friend and beloved Ibrahim Ahmad and Uncle Jalal in 1970. Galawezh Khan describes Mam Jalal: "He's an intelligent, honest Kurdish-loving man, selfless and tireless. In my opinion, a person like Mam Jalal will never be created again." Regarding her love for Uncle Jalal, she said, "All my children are on one side, and Mam Jalal on another. I don't know how to describe it, our natures are very similar."
In the continuation of our conversation, Galawezh Khan remembered that time: "In the end, the world was good, and he (Mam Jalal) could come from Iran to our place in London to see his sons, especially Qubad, whom he had never seen. Hiro was in the hospital with Qubad at that time. Mam Jalal was with several others trying to establish the Union, so Mam Jalal left and didn't see him."
When he comes to our place, Qubad opens the door and says, "Who are you?" And he replies, "Your father." I used to show him pictures of Uncle and Hiro, saying "This is your mother, this is your father." Qubad had never seen him, but Pavel was better, because when they went to Syria, they were with him for a while. At that time, he was 2 years old, but later, before he turned 4, I took him to London.
Galawezh Khan and Mam Jalal During Mam Jalal's presidency as the first Kurdish president of Iraq, Galawezh Khan complained that they rarely saw each other. "One day, I had a big argument with him and said, 'Mam Jalal, we also want to see you up close. I know your duties are difficult and you get tired, but we want to have a chat with you.' He said, Galawezh Khan, you're right, but what can I do? My duties are like this, I have no choice'." When asked what names they call each other, Galawezh Khan said, "I call him Mam Jalal, and he calls me Gala Khan."
Hero Khan, Galawezh Khan’s eldest daughter and Mam Jalal's wife, is one of the female Peshmerga of the mountain era, one of today's prominent Kurdish women who has served remarkably in many fields. She was a photographer of events in the mountains and owns a rich archive. Her mother said about her, "Hero has endured many hardships. When she was the second child, she left and went with Mam Jalal. Both her sons (Pavel and Qubad) were raised by me. I raised them and my own children with tears. Hero was a Peshmerga who made great sacrifices in those mountains."
Discussing Kurdish Clothing "Kurdish clothing is history, like the Hewler Castle, like the Kirkuk Castle. This is history, it cannot be changed, it cannot be removed." Is there anyone who would not love and respect Kurdish clothing as Galawezh Khan does? Even if such people exist, few have spoken out about it as she has, seizing every opportunity and platform to express her criticism and complaints.
"Some designers say they've created new designs, but they shouldn't claim it's Kurdish clothing because it's not Kurdish clothing. This change for me is like a crime. Now in London, anyone who does something like that gets punished. In London's celebrations, men wear kilts. This is Scottish clothing, and the queen's husband wears it. The queen's son wears it."
She also complains about the current style of Kurdish writing and orthography: "The writing has become such that when I look at a newspaper, I see the writings have changed. Writing should be written in a way that the Hajis of Qaysari Naqib can understand."