پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
 پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی

پێشەكی:

لێكۆڵینەوە بەڵگەییەكان،لەزەمەنی هاوچەرخدا،بەیەكێك لەگرنگترین ڕووبەرەكانی هەڵسەنگاندنە گوتارییەكان ئەژمار دەكرێت،بەوپێیەی بابەتەكانی پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەلۆژیك وفەلسەفە وئەدەب وزانستە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانەوە هەیە.سەرچاوە زانستی ومێژووییەكان ئاماژەیان بەوە داوە كە (ئەرستۆ ) پێشەنگی ڕەوانبێژییە بەڵگەییەكان بووە كەئەمە بەتەواوی لەكتێبە بەنرخەكانیدا بەنموونەی دیالێكتیكا وفەلسەفە وشیعر ووتارەكانیدا ڕەنگیان داوەتەوە .ئەرستۆ، لەبۆچونەكانیدا، هەمیشە هەوڵیداوە پەنا بۆ كەرەستە بەڵگەییەكان بەرێت،ئەمەش لەپێناو قایلكردنی بەرامبەرەكان وجێگیركردنی بابەتەكانیدا وەك كردارێكی تیۆری وپراكتیكی،بەڵكو لەمەش زیاتر ئەو بابەتانە بكاتە بەردی بناغەی یاساكان.لەزەمەنی ئەرستۆ ودواتریش بەنموونەی زانا ئیسلامییەكانی وەك فارابی وئیبن سینا وئیبن ڕوشد والشریف الجرجانی..هتد،دەقە بەڵگەییەكان خۆیان لەدوو جۆری سەرەكیدا دەبینییەوە:

أ – دایەڵۆگە دیالێكتییە تیۆرییەكان.
ب – دایەڵۆگە گوتارییە پراكتیكییەكان.
بەمەش ستراتیژییەتی گوتارە بەڵگەییەكان خۆی لەپڕۆسە گواستنەوەییەكاندا دەبینێتەوە بەتایبەتی لەبیرێكی تەسكی تایبەت بۆ بیرێكی فراوانی گشتی،یان لەپرسیارەوە بۆ پرسیاركردنەكان.ئەم پڕۆسەیە پێویستی بەململانێ گەورەكان هەیە چونكە ئاستی بیركردنەوەی تاكە ئاساییەكان،یان تێكڕای خەڵكی،بۆشایی گەورەیان تێدا هەیە بەتایبەتی لەڕووی ڕۆشنبیری وفیكری ومەعریفییەوە.ئەمە لەكاتێكدا گەر ئەم ئاستە بەراوورد بكرێت لەگەڵ بیرمەند وكەسە نموونەیی وبەئەزموونەكان.بۆیە كارو كارنامەی بیرمەند وبەئەزموونەكان زۆر قورس وگرانە،بەڵكو لەنێو پڕۆسەی ململانێكاندا تووشی چەندین كێشەی جۆراوجۆر دەبنەوە.هەر لەبەر ئەمەشە،یەكێك لەدینامیكییەتی پڕكردنەوەی بۆشاییەكان هێنانەوەی بەڵگەكانە.بەمانایەكی تر،چەمكە بەڵگەییەكان دەرئەنجامی جیاوازییەكان لەدایك دەبن،هەر یەك لەو دوو جەمسەرە پارادۆكسە(بیرمەند وكەسە ئاساییەكان) بەدوای هۆكار وهۆكارییەكاندا دەگەڕێن.واتە،كەسە ئاساییەكان هەمیشە لەدۆخی پرسیاركدندان ،ئەمەش لەپێناو گەیشتن بەڕاستییەكان. لەبەرامبەردا،بیرمەندەكانیش لەهەوڵكی فراوانكردن وكردنەوەی پرسیارەكاندا دەبن،ئەمانیش لەپێناو قایلكردن وگەیشتنی نامەكانیان.ئەم كارە جوانتر لەكتێبە ئاینییەكاندا بەدەردەكەوێت.
پێناسەی زاراوەی بەڵگەیی:

بەڵگەیی بریتیە لەگوتارێكی دایەڵۆگی وگەیاندنی سەربەخۆی هێمن،دوور لەتووندڕەوی وكین ولادان وهەڵبەستن ( جمیل حمداوی:11 ).لەڕووی فەرهەنگییەوە بریتیە لەگەڕان بەدوای كردارە قایلییەكاندا،ئەمەش لەپێناو ڕاستكردنەوەی پرسیار ومەسەلەكان ( عباس حشانی:267 ).لەڕووی زاراوەیشەوە ،هەر وەك گەورە زانای چیكی شایم پیرڵمان ( 1912- 1984 )كاری لەسەر كردووە،بریتیە لەهەڵسەنگاندن وهێنانەوەی بەڵگە،یان بەپاساوكردنی بۆچونەكان كەئەمە زیاتر خۆی لەكردارە پەیوەندییەكاندا دەبینێتەوە بەتایبەتی لەنێوان خودی بكەر وخودەكانی تر.واتە،پێرڵمان دەیەوێت بڵێت كەبەڵگەیی بریتیە لەتەوژمێكی فیكری بەرەو وەرگر،ئەویش لەپێناو جوڵاندنی خودەكان وكردنەوەی پرسیارە ئاڵۆزەكان.ئەم كردارەش بەمەبەستی بەشداریكردنی خودەكانە لەپڕۆسە فیكری ومەعریفییەكاندا بەوپێیەی پڕۆسەكە لەبنەڕەتدا لەپێناو ئەواندا خوڵقاوە (اسرا‌و سلیمان:2 ).ئەمەش بەومانایە دێت كەبەڵگەیی كردارێكی خودی نیە،بەڵكو بابەتیە وپەیوەندی بەهەمووانەوە هەیە ( بلقاسم دفە :8).بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر،بەڵگەیی بریتیە لەبەخشینی زانیاری پێویست وحاشا هەڵنەگر بۆ خوێنەر،بێگومان ئەمەش هەر بۆ هەوەس نیە،بەڵكو بۆ كاركردنە لەسەر ناوەڕۆكی ئەو زانیاریانە ( أحمد اوالگوف :35 ).جگە لەمەش،وەرگرتنی زانیارییەكان مەرج نیە وەك خۆیان وەرگیرێت،بەڵكو گریمانەكانیش دەبنە كرداری كاركردن كەئەمە بەكەسە سروشتییەكان ئەنجام نادرێت.گەر ئەنجامیشی بدەن ئەوا بەسەقەتی ئەنجامی دەدەن چونكە لەبنەڕەتدا بۆشایی تێگەیشتن وهەستكردن هەیە.بۆیە خوێنەرە نموونەییەكان دەتوانن كاریگەری پۆزەتیڤی لەسەر كەسە سروشتییەكان دروست بكەن وبەمەش ئاڕاستەی بیركرنەوەكان بەرەو گۆڕانكاری دەچێت.كەرەستەی گۆڕانكارییەكانیش لەلایەكەوە گوتارە بەڵگەییەكانە،لەلایەكی تریشەوە یاسا پراگماتیكی وهێرمۆنتیكاییەكانیش توانای فراوانكردنی زانیاری وبازنەكانی هەیە.
ڕووبەری لێكۆڵینەوەكە:

چیرۆكی "ڕێبوارێكی سەرگەردان" كەیەكێكە لەشاكارە هەرە جوانەكانی گەلاوێژ،دەبێتە بابەتی تاقیگەی لێكۆڵینەوەكە بەوپێیەی چیرۆكەكە هەڵگری پەیامێكی گرنگی مرۆڤایەتییە بەشێوەیەكی گشتی وچەمكە پەروەردەیی وئەخلاقییەكانی كۆمەڵگا بەشێوە تایبەتەكەی.لەهەمان كاتدا،چیرۆكەكە،جگە لەگۆشە ئیستاتیكیەكەیەوە،لەسەر بنەمای ئارگیومێنتە بەڵگەییەكان دامەزراوە،ئەمە لەكاتێكدا لێكۆڵینەوەكە قسە لەسەر بەشێكی هەستیاری دیاردە فیكری وسۆسیۆڵۆژییەكانی كۆمەڵگا دەكات.
ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
ئامانجی ئەم لێكۆڵینەوەیە دامەزراندنی نموونەیەكی ڕەخنەیی نوێیە كەهەتا ئێستا ڕەخنە وئەدەبی كوردی وەك پێویست كاریان لەسەری نەكردووە.لەلایەكی ترەوە كارنامەی لێكۆڵینەوەكە تەنها خۆی نابەستێتەوە بەگێڕانەوەی چیرۆكی "ڕێبوارێكی سەرگەردان" بەشێوە بابەتییەكەی ،بەڵكو گواستنەوەی ناوەڕۆكە فیكری و سۆسیۆڵۆژییەكەیەتی بۆ گوتارێكی دەستاودەستی زەمەن بەتایبەتی بۆ ئایندە تا خوێنەر خوێندنەوەی جیاوازی بۆ ئەنجام بدات وخۆی نەبەستێتەوە بەبابەتە سەرەكییەكانەوە.بەمەش ئامانجێتی لێكۆڵینەوەكە گواستنەوەی خوێنەرێكی سادەیە بۆ خوێنەرێكی نموونەیی.ئەمەش بەو مانایە دێت كەچیرۆكەكە مانای جیاواز لەخۆ دەگرێت ولەوێشەوە خوێنەرە سادەكان هەریەكەیان بەپێی ئاستی ڕۆشنبیری وهەستی تایبەتی خۆی خوێندنەوە بۆ چیرۆكەكە دەكەن وخوێنەرە نموونەییەكانیش لەخوێندنەوەكانیاندا كۆمەڵێك مەرج دەكەنە پێوەری خوێندنەكەوە.لەهەمان كاتیشدا،ئامانجەكە خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كەگوتار لەڕێگەی گێڕانەوەكان هۆكارێكی گرنگی گرێدانە لەنێوان بابەت وخودەكاندا،ئینجا بابەتەكە لەواقیعەوە وەرگیرابێت یان لەخەیاڵ.لێرەوە كارنامەی گوتار بەدەردەكەوێت كەگرنگترینیان بریتیە لەكارنامە هەڵچوونییەكان ئەویش بەتێكەڵبوونی هەستی بكەر یان گەیەندەر بەڕووداو.كارنامەی تێگەیشتنی ئەویش بەگەیاندنی نامە بۆ ئێستا وئایندە.ئەمەش لەپێناو ڕێگەچارەی گونجاو بۆ دۆزینەوەی كێشەكان.كارنامەی ئاگاداركردنەوە ئەویش لەپێناو تێگەیشتنی تێكڕای خەڵكی بەناوەڕۆكی ڕووداوەكان.كارنامەی سەرچاوەیی ئەمیش هەوڵدەدات بازنەیەكی فیكری هاوبەش لەنێوان نێنەر ونامە ووەرگردا دروست بكات.هەموو ئەمانە ئەوە دەگەیەنن كەگوتار بریتیە لەچەند نیشانەیەكی واتایی كەسەرجەمیان بەدوای مانای بابەتدا دەگەڕێن كەپەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەتاكەكانەوە هەیە بەبێ جیاوازی.
پلانی لێكۆڵینەوەكە:

گەرچی زاراوەی بەڵگەیی هەڵگری چەندین پێكهاتە وخوێندنەوەیە وەك بنەماكانی كاركردن بەنموونەی هەواڵگری وقایلكاری.یان وەك بنەما زمانەوانییەكان بەنموونەی كەرەستە گریدانەكان وپرسیارییەكان وەك: بەڵكو،بەڵام،لەبەر ئەوەی،پرسیار ،داخوازی وفەرمان ونەرێیی ودووبارەیی.یان وەك جۆرە بەڵگەییەكان بەنموونەی بەڵگەیی ڕەوانبێژی وفەلسەفی وپراگماتیكی،بەڵام ئەم لێكۆڵینەوەیە لەلایەكەوە جەخت لەسەر ئەو پێنج  فیگەرە سەرەكییەی بەڵگەیی دەكات كە(شایم پیرڵمان ) كاری لەسەر كردووە.لەلایەكی تریشەوە جەخت لەسەر خاڵە دەستپێكەكانی بەڵگەیی دەكات كەهەمان نووسەر نەخشەی بۆ كێشاوە كەدواتر سەرجەمیان دەچنە بواری پراكتیكەوە.ئەمانەش لەكاتێكدا بەرجەستە دەبن كەدەقە ئەدەبییەكان بەشێوەیەكی گشتی دەرئەنجامی بابەتە دەرەكی وناوەكییەكانی خاوەن دەق بن ولەهەمان كاتیشدا بەویست وخواستی خۆی كاریان لەسەر كرابێت بەپێچەوانەوە ئەو بابەتانە ناتوانن بچنە نێو بازنەی داهێنان وكاریگەرییەكانەوە.بەئاڕاستەیەكی تر،گەر نووسەر خاوەن توانا وهێزێكی ئەزموونگەرایی ودیدگەرایی وبابەتگەرایی نەبێت ئەوا بابەتەكانی وەك پێویست بۆشاییەكان پڕناكەنەوە وخوێنەریش بەشدار نابێت لەپڕَوسەی دەقەكان.ئەمەش بەومانایە دێت كەچەمكی گێڕانەوە لەبنەڕەتدا پشت بەكەسی گێڕەوەر دەبەستێت،چونكە ئەو لەنزیكەوە ئاگاداری ووردی ڕووداوەكانە بەتایبەتی گەر گێڕەوەر خودی نووسەر خۆی بێت.هەوڵەكانی گێڕەوەر لەڕۆمان وچیرۆكەكانی گەلاوێژدا بوونێكی ئامادەیی هەیە بەوپێیەی هەر خۆی كارێكتەرێكی ئەكتیڤی بابەت وگێڕانەوەكەیە.خوێنەریش،گەر نموویی بێت،ئەوا بەشێوەیەكی داینامیكی دایەڵۆگ لەگەڵ گێڕەوەرێكی نووسەردا دەكات.بەمەش هەڵوێستە ومەبەستێتی خاوەن دەق وئەو جۆرە خوێنەرە یەكدەگرنەوە.لەجەمسەرێكی تریشەوە،شایم پیرڵمان ئاماژەی بەئامانجی بەڵگەیی داوە بەوەی گەر نێنەر نەیتوانی ئەوانی تر،بەتایبەتی خوێنەرە نموونەییەكان،بەلای بابەتەكەیدا ڕابكێشێت ئەوا گوتاری دەقەكە هەرەس دێنێت،بەڵكو لەباردەچێت.ئەمەش بەو مانایە دێت كەچەمكی بەڵگەیی،لەپێناو خوڵقاندنی گوتار، پشت بەئامادەبوونی نێنەر ووەرگرێكی بەتوانا دەبەستێت ( محمد سالم :87 ).
فیگەرە سەرەكییەكانی بەڵگەیی:

1 – بەڵگەیی بەمەبەستی كۆكردنەوەی خوێنەر:
بەوپێیەی چیرۆكەكە ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆی دۆخە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانی كۆمەڵگای كوردییە،ئەوا خوێنەر،بەتایبەتی لەزەمەنی دەق ونووسین وگێڕانەوەدا،لەهەوڵی كۆكردنەوەی خوێنەردایە،ئەمە لەكاتێكدا خوێنەر مەرج نییە بەتەواوی ئاگاداری سروشتی ڕووداوە مێژووییە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان بێت.كۆكردنەوەش،بەشێوە گشتییەكەی، لەڕێگەی هێنانەوەی كەرەستە بەڵگەییەكانەوە ئەنجام دەدرێت،چونكە خوێنەریش مافی خۆیەتی كەگێڕەوەر بۆ هەر دیمەن وڕووداوێك ئاماژە بەكەرەستە بەڵگەییەكان بدات.لەهەمان كاتیشدا،ناوەڕۆكی چیرۆكەكە كۆتاییان پێ نەهاتووە.مەبەستیش لەمە دووبارەبونەوەی دۆخ وكێشەكانە نەك بەئەنجام نەگایاندن.لێرەدا،بەمەبەستی كۆكردنەوەی خوێنەر،نووسەر (گەلاوێژ )پێویستی بەڕەهەندە هەستی وسۆزداری وعەفەوییەكانە تا ببنە كەرەستەیەكی بەڵگەیی وزەبەخش بۆ كۆكردنەوە.واتە،گەر ئەو كەرەستانە نەبن ئەوا كۆكردنەوە لەدەوری ناوەڕۆكی چیرۆك كارێكی هەروا ئاسان نابێت.بەمەش بەڵگەیی دەبێتە مۆتیڤ وتەكنیكێكی كاریگەر وسەرنجڕاكێش بۆ خوێنەر.ئەوەتا هەر لەسەرەتای چیرۆكەكە،گێڕەوەر  لەڕێگەی دیمەنێكی دراماتیكی هەست هەژێنەوە وێنەی (وەنەوشە)مان بۆ دەگرێت كەیەكێكە لەكارێكتەرە سەرەكییەكانی چیرۆكەكە"بەهەناسەبڕكێ وخێرایی،بەهەنگاوی وەك ڕاكردن،خۆی ئاخنییە ناو ئەو خەڵكەی لەئیستگەی شەمەندەفەرەكە ڕاوەستابوون.دڵی وا پەلەپەلی دەكرد،دەتگوت ئێستە سنگی شەق دەكات ودەردەپەڕێتە دەرەوە.بەدەست وپەنجەیەكی تەزیوی لەرزۆك عەباكەی توندتوند لە لەشە ماندووەكەیەوە پێچابوو و واگرتبووی دەتگوت ئەو عەبایە ببوو بەهەموو كەسێكی و واخۆی خستۆتە پەنا وژێر سایەی تاوەكو بیپارێزێت" ( گەلاوێژ:9 ). دیمەنەكان تا دێت كاریگەرتر دەبن وهەست وسۆزی خوێنەریش تێكەڵ بەو دیمەنانە دەبن.هەر لەبەر ئەمەشە،ئەوەی دەست دەداتە خوێندنەوەی چیرۆكەكە ئەوا دیمەنە تراژیدی وسۆزدارییەكان ڕێگە نادەن دابڕان دروست بكات.دوای ئەو دیمەنەی پێشتر ،گێڕەوەر لەسەر زمانی (وەنەوشە) ڕێژەی هەست وسۆزەكە گەورەتر دەكات لەكاتێكدا دەڵێت" وەنەوشە جارێكی تر ترسی لێ نیشتەوە ولەژێر عەباكەیەوە دەستی برد فرمێسكەكانی سڕی،بەڵام هەر گورج پەشیمان بووەوە ولەدڵی خۆیدا گوتی:هەرچییەكم لێ بێت پێم خۆشترە وەك لەبەردەستی ئەو دڕندە پیسە بەدخووە بم.تۆ بڵێی كەسێكم دەست نەكەوێ لەناو ئەو هەموو خەڵكە زۆرەدا تۆزێ ویژدان وڕەحمی هەبێت وبەزەییەكی لەدڵدا بێت " (گەلاوێژ: 12 ).جوانی وەنەوشە وڕەوشتەكەی ئەوەندەی تر خوێنەر بەلای خۆیدا ڕادەكێشێت كەئایندەی ئەم جوانە بەڕەوشتە بەرەو كوێ دەچێت! ئەوەتا گێڕەوەر لەسەر زمانی وەنەوشە وپورێ( ڕەحمەخان)، كەیەكێكی ترە لەكارێكتەرە سەرەكییەكان، دەڵێت "وەنەوشە ناچار بوو كەبەقسەی بكات ولەسەرخۆ عەباكەی لەخۆی كردەوە وخەریكی لەبەركردنی چاكەت بوو،بەڵام پوورێ چیی بینی؟پوورێ حەپەسا وهەر ئەوەی پێكرا كەبڵێت ماشەڵا لەخوا یاخوا ڕۆڵە لەچاوی بەد بەدوور بیت.پوورێ سەری سووڕما لەكاری خوا ولەو هەموو جوانییەی كەلەژێر ئەو عەبایەدا شارابووەوە،...خوایە گیان ئەم كچە نازدارە جوانە چییە؟ئەوەتی دانیشتووە لەتەنیشتم بەتەواوی گوێم لەدەنگی نەبووە،...زۆر بەحورمەت دیارە" (گەلاوێژ:16 ).

2 – بەڵگەیی بەمەبەستی گەیاندنی نامە:
ئەم چیرۆكە وسەرجەم بەرهەمەكانی (گەلاوێژ) لەسەر بنەمای زمانێكی پاراوی سروشتی وسادە دامەزراوە،بەڵكو زۆر دوورە لەئاڵۆزییە زمانی وڕەوانبێژییەكان.ئەم جۆرە بەكارهاتنە دەبێتە كەرەستەیەكی بەڵگەیی بۆ گەیاندنی نامەكە.بەتێڕوانینێكی جیاواز تر،گەر زمانی دەقی ئەدەبی بەگشتی وچیرۆك بەتایبەتی ئاڵۆز وتەماویی بێت ئەوا نامەكە وەك پێویست ناگاتە دەست خوێنەر.لەلایەكی تریشەوە ناوەڕۆكی بەرهەمەكانی بەتایبەتی ڕۆمان وچیرۆكەكان ڕەنگدانەوە وهەڵقوڵاوی كۆمەڵگایە بەخوێندەوار ونەخوێندەوارەوە،بۆیە بەكارهێنانی زمانێكی ئاڵۆز تەنگەشەی بیركردنەوە وڕاڤەكردن لەبەردەم خوێنەردا دروست دەكات بەتایبەتی گەر خوێنەرەكە نموونەیی نەبێت.هەر لەپێشەكی "ڕێبوارێكی سەرگەردان"دا گەلاوێژ خۆی دەڵێت " خوێنەرانی ئازیز لێم ببورن كەشێوەی نووسینەكانم سادە وخۆماڵییە،چونكە بەڕاستی هەروەك لەپێشدا لەپێشەكییەكەی "بەرەو ئەشكەوتی دلێران " دا نووسیبوم من حەز لەنووسینێك دەكەم كەفاتە وخەجێ وئاتول وحەبێ قالە وحەمە عەلی وكەسانی وەك ئەوان لێی تێ بگەن " (گەلاوێژ:8 ).بۆ ڕاستكردنەوەی ئەم بۆچوونە تیۆرییە پێویستمان بەچەند گرتەیەكی چیرۆكەكە دەبێت.ئەوەتا دەڵێت " ئەرێ وەڵا كچم ،لەجیاتی سەیران وڕابواردن،هەموو ڕۆژێك ئەمە حاڵمان بوو.لەپڕ ڕەحمەخان ئەو باسەی گۆڕی وگوتی: ئاخۆ سەعات چەند بێ ؟دەستی برد سەعاتەكەی لەگیرفانی بەباخەڵی كە لەجزدانێكی چەرمی بچكۆلەدا بوو ،سەیری كرد وگوتی سەعات (11)یە،شەو درەنگە،دەی قەیناكا ئینشائەڵا هاكا كاوە هاتەوە "(گەلاوێژ :62).ئەم دەربڕینە زمانییە زۆر سروشتییە وهیچ گوشارێك ناخاتە سەر بیر وهۆشی خوێنەر،بەڵكو زۆریش خاكی وخۆماڵی وسۆشیاڵییە.ئەو ووشانەی وەك ئەرێ، سەعات ،بەرباخەڵ،جزدان،قەیناكە،ئینشائەڵا،هاكا،هیچیان بەتێكڕای خەڵكی نامۆ نین بەڵكو ،ڕۆژانە،زۆریش دووبارە دەبنەوە.لەشوێنێكی تردا دەربڕینەكە بەم شێوەیە هاتووە لەكاتێكدا پوورێ ووەنەوشە لەحاڵەتی دایەڵۆگدان"ئەرێ پوورێ گیان پێم ناڵێیت ئەو تەسبیحەت بۆ لا ئەوەندە نازدارە؟پوورێ وەك لەخەو ڕاست كرابێتەوە،بەزەردەخەنەیەكی پڕ تەریقییەوە گوتی:ئەم تەسبیحە دەڵێی گیانە؟وەنەوشە سەرێكی بۆ لەقاند وئەویش تەسبیحەكەی گرمۆڵە كرد لەناو هەردوو لەپی دەستیدا هەڵی گڵۆفت،ئینجا بۆنێكی كرد وبۆ وەنەوشەی ڕاگرت وگوتی: بۆنی بكە بزانە چۆنە؟وەنەوشەش بۆنی كرد وگوتی:وەی كە بۆنی خۆشە! ئەمە چییە پوورێ گیان؟پوورێ بەزەردەخەنەیەكی بێتینەوە گوتی:ئەمە لەداری عود كراوە،زۆر كۆنە،هی پوورێكی دایكم بوو،خوا عافووی بكا" (گەلاوێژ:59).شێوە دەربڕین ودەستەواژە ڕستەیی وفرەیزەكان هەڵقوڵاوی زمانە گشتییە سادەكەی تێكڕای خەڵكییە،كەئەمە هۆكارێكە بۆ گەیاندن وتێگەیشتنی بابەتەكە بەشێوە سروشتییەكەی.لەجێگەیەكی تردا گێڕەوەر ،جارێكی تر،بەزمانێكی پاراوی بێ تەماویی دیمەنێكی ترمان بۆ دەگێڕێتەوە ودەڵێت" هەر پوورێ لەدەرگای دا،گورج ژنێكی ئەسمەری خوێنگەرمی ڕەزاسووك بۆی كردەوە وهەر چاوی بەپوورێ كەوت،بەپەرۆش وشەوقێكەوە پەلاماری دا ودەستی كردە ملی.هەر وەهاشی لەگەڵ وەنەوشە كرد.بەكوردییەكی تێكشاو بەخێرهاتنێكی زۆری كردن وبەفەرموو فەرموو پێش خۆی دان.هەر زووش كەوتە هەڵپەهەڵپی ئامادەكردنی چا وخواردن ومیوە ،هەر وەك ئەمان لەچۆڵی قوڵفەوە هاتبن وچەند ڕۆژ بووبێ دەمیان لەهیچ نەدابێ" (گەلاوێژ:37-38 ).واتە،ئاسانكاری لەبەكارهێنانی زمانێكی ڕوون وسادە دەبێتە تەكنیكێكی بەهێزی گواستنەوە ،لەدەقەوە بۆ خوێنەر.بەمەش ئەم جۆرە لەبەڵگەیی فاكتەرێكی یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتنی نامەكە وەك ئەوەی نووسەر مەبەستێتی.هەر لەبەر ئەمەشە گەورە نووسەر،ئۆزڤاڵد دیكرۆ ( 1930-   )،دەڵێت زمانی دەربڕین كەرەستەیەكی بەهێزی كارنامە بەڵگەییەكانە كەتەواو دەچێتە نێو ئاستە قووڵەكانی دەقەوە ودواتر دەتوانێت دەستنیشانی ئاستەكانی بەڵگەیی وئەنجامەكانی بكات ( صابر حباشە:21 ). 

3 – بەڵگەیی بەمەبەستی گەیشتن بەمانای مەبەستێتی:
چیرۆكەكە بەشێوە گشتییەكەی خۆی لەیەك مەبەستیدا نابینێتەوە،بەڵكوپەلی كێشاوە بۆ چەندێتی مەبەستێتی بەنموونەی سۆزداری ومرۆڤایەتی وفیكری وسیاسی وپەروەردەیی وفێركاری.ئەمانەش لەڕێگەی گریمانەكان وتیۆرە هیرمۆنتیكاییەكانەوە ئەنجام دەدرێت.بەمەش گریمانە وڕاڤەكردن دەبنە كەرەستەیەكی بەڵگەیی بۆ كردنەوەی ڕووبەر ومانای دەقەكە بەرەو چەندێتی مەبەستێتی.هەر بۆ نموونە،بەزەیی هاتنەوەی پوورێ (ڕەحمەخان ) بە وەنەوشە ویارمەتدانی بەو شێوە نموونەییە لەبنەڕەتدا لەچییەوە سەرچاوەی گرتووە! مەبەستەكە بەرگریكردنی ژن بۆ ژنە یان تەنها هەڵچوونێكی عەفەویی ومرۆڤایەتی و ویژدانییە!یان مەبەستەكە زیاتر خۆی لەمەسەلە میتریاڵییەكاندا دەبینێتەوە !ئایا فۆڕمی مەبەستەكە لەدیمەنێك وزەمەنێكەوە گۆڕانكاریان بەسەر دێت یان دۆخەكە جێگیرە بەبێ گۆڕانكاری!ئەنجامەكان دەتوانن وەڵامی ئەم پرسیار وبۆچوونانە بدەنەوە بەوەی سەرجەم بۆچوونەكان جێگەی خۆیان دەگرن.واتە فرە مەبەستێتی لەڕێگەی كەرەستە بەڵگەییەكانی وەك سۆزداری ومرۆڤایەتی وفیكری وسیاسییەوە بەئەنجام دەگەیەنرێت،بەپێچەوانەوە دەقەكە خۆی لەتاك مەبەستیدا دەبینێتەوە كەبەمە گوتراوە "دەقی مەبەستێتی".یان مەبەستێتی وەنەوشە، كەلەدەست زوڵم وستەمی داب ونەریت هەڵهاتووە لەكاتێكدا بەزۆرە ملێیی ودوور لەخواستی تایبەتی خۆی داویانە بەشوو "وەنەوشە...لەدڵی خۆیدا گوتی:بەڵێ ،بەگ بەتەمابوو پێنجشەممەی داهاتوو مارەم بكات وبمگوێزێتەوە بۆ جەنابی،هەروا ئاسان .شاری بێساحێبە وبێ ئەوەی حەز بكەم بەزۆری زۆرداری كەچاكیش دەیزانی چەندم خۆش دەویست ماشەڵا...!" (گەلاوێژ:19)،خۆی لەچیدا دەبینێتەوە! ڕزگاركردن،بەرگریكردن لەمافی ڕەگەزی خۆی،گەڕان بەدوای ئازادی وسەربەستی،یاخیبوون لەداب ونەریتە ناشیرین وسەقەتەكان،دامەزراندنی زەمەنێكی نوێی ژیان،فیداكاری لەپێناو گۆڕینی سستمی دەسەڵات!جارێكی تر،هاوێنەی خوێنەر لەسەر ئەم كارێكتەرە ئەوە دەسەلمێنێت كەهەموو ئەمانە جێگەیان دەبێتەوە لەمەبەستێتی وەنەوشە.بەمانایەكی تر،ئەم كردنەوەی مەبەستێتییە لەڕێگەی گریمانە وهێرمۆنتیكاوە كردارێكی وزەبەخشی بەڵگەییە كەنووسەر  توانیوێتی چەند بابەتێكی فیكری وسۆشیاڵی وسیاسی وسۆزداری لەدەوری كەسێتی وەنەوشەدا كۆ بكاتەوە ولەهەمان كاتدا خوێنەر ناچار بكات باوەڕ بەو هەموو بابەتە بهێنێت.بۆ نموونە،پوورێ (ڕەحمەخان ) بەهۆی جوانی وڕەوشتە بەرزەكەی وەنەوشەوە پڕبەدڵ حەزی دەكرد هاوسەرگیری لەگەڵ كوڕەكەیدا (شەماڵ   ) بكات.شەماڵ یش گەرچی لەگەڵ چەند هاوڕێیەكی (كاوە وفەرەیدون )سەرقاڵی سیاسەت وخەباتی نهێنی بوون لەبەغدا بەڵام چەمكە سۆزدارییەكە ڕێگر نەبوو لەم هاوسەرگیرییە.لەپێناو بەئەنجام گەیاندنی پڕۆسەی هاوسەرگیری،ڕەحمەخان وەنەوشە دەبات بۆ خانووە كرێكەی شەماڵ بەمەبەستی بینین.هەر لەوێدا نەك شەماڵ بەڵكو هاوڕێكانیشی چاویان دەخەنە سەر وەنەوشە .گێڕەوەر دەڵێت"كاوە لەدڵی خۆیدا دەیگوت بەڕاستی ئەم پەرییە كچی چاك وبەشەرم وحەیایە،جوانییەكەشی بێوێنەیە،بەینێكی تر دەچمە بنج وبنەوانی، ئەگەر دەستگیرانی كەس نەبێت،بزانم بەجۆرێك بیدەم بەگوێی پوورە ڕەحمەدا بەشكم بمداتێ،خۆزگە وادەبوو" (گەلاوێژ:44 ).

4 – بەڵگەیی بەمەبەستی خوڵقاندنی ئەنجامەكان:
چیرۆكەكە ،هەمان شتی پێشوتر،هەڵگری چەندێتی ئەنجامە،بەڵكو هەر سێكتەرێك لەسێكتەرەكانی چیرۆكەكە خاوەن ئەنجامی تایبەتی خۆیەتی،تەنانەت كۆتا ئەنجامی چیرۆكەكەش بەكراوەیی دەمێنێتەوە ،ئەمەش بەوپێیەی چیرۆكەكە،هەر وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، كۆتایی پێ نەهاتووە وكێشە وگرفتە سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری وفیكرییەكان بەردەوامیان هەیە.لەمەش زیاتر،هەر كارێكتەرێك لەچیرۆكەكەدا دەرئەنجامێكی لەپشتەوەیە.لێرەدا مەرج نیە خوێنەر سەرجەم ئەنجامەكان بەهەند وەربگرێت،بەڵكو بەپێی جۆری بیركردنەوەكان ئەنجامەكان دەستنیشان دەكرێن.بەمەش،لەڕووی كێش وقەبارەوە، ئەنجامەكان لەخوێنەرێكەوە بۆ خوێنەرێكی تر جیاوازیان دەبێت.هەر ئەنجامەو خاوەن كەرەستە بەڵگەییەكانە.بۆنموونە،ڕەحمەخانی دایك،كەجۆرێك بیردەكاتەوە جیاوازە لەبیركردنەوەی وەنەوشە وشەماڵی كوڕی وشەرمنی كچی،چەند ئەنجامێك دەخوڵقێنێت وەك بەدیهێنانی خەونەكەی ئەویش بەهاوسەرگیری وەنەوشە بۆ شەماڵ،یان ڕاستكردنەوەی هەڵە داب ونەریتییەكانی كۆمەڵگا،یان پڕكردنەوەی بۆشاییە سۆسیۆڵۆژی وسۆزدارییەكان ،ئەویش لەڕێگەی بیركردنەوە نموونەییەكانییەوە.كەواتە،هەر بەشێك لەم ئەنجامانە دەبنە كەرەستەیەكی بەڵگەیی وەك ئەوەی ئەنجامەكان لەڕێگەی بەڵگەكانەوە دروست ببن.شەماڵی كوڕ لەلایەك سیاسەتكردن ولەلایەكی تر خۆشەویستی،هەردووكیشیان لەكردارە پێویستییەكانن ودەستبەرداری نابێت.لەگۆشەیەكی ترەوە ئامانجییە بەڵگەییەكان ،لەچیرۆكەكەدا،نیشانەی گرنگیدانی گەلاوێژە بەكەسێتی كارێكتەرەكان وبەڵگەی خۆشەویستیەتی بۆ هەموویان بەناوەڕۆكی چیرۆكەكەشییەوە ،بەوپێیەی هەمووانی وەك یەك خۆش دەوێت ولەوێشەوە ڕۆڵی كاریگەری پێ بەخشیوون .یان نیشانەیە بەوەی چیرۆكنووس خۆی نابەستێتەوە بەڕووداوێكی دیاریكراو،بەڵكو سەرجەم ڕووداوەكان،هاوشێوەی كەسێتی كارێكتەرەكان،كێش وقەبارەی تەواویان پێدراوە.ئەم فرە دەنگییە لەڕووداو وكەسێتی كارێكتەرەكان، كەهەموویان خاوەن ئەنجامی خۆیانن،دەچنە نێو بازنەی كەرەستە بەڵگەییەكانەوە.بۆنموونە،لەكاتێكدا ڕەحمەخان دەكەوێتە دایەڵۆگ لەگەڵ (شەماڵ )ی كوڕی سەبارەت بە وەنەوشە،سەرەتا بۆچوونی شەماڵ بەم شێوەیە بوو"كوڕەكەی (شەماڵ ) وەكو لەبانێك بەری دەیتە خوارەوە،بەحەپەساییەوە گوتی:ئەی ماڵت بەقوڕ گیرێ،ئەمە دەڵێن ڕێوی خۆی بەكونەوە نەدەچوو،هەژكێكی بەخۆیەوە دەبەست.توخوا ئەمە ئیش بوو كردت،خوا دەزانێ چییە وچی نییە.تۆ بۆ ئەوەندە خۆشباوەڕ ودڵپاكی ئەم بەڵایەت بۆ خۆت پەیدا كرد.ئێستە چیی لێ دەكەیت؟ئەوەتا خۆمان كونە مشكمان لێ بووە بەقەیسەری.ئاخر بیرت نەكردەوە كەوا خۆت كوڕێكی قاچاغت هەیە وحكومەت بەخوێنی سەری تینووە؟" (گەلاوێژ:27 ).ئەنجامی ئەم دوودڵی ودڵەڕاوكێ وگومانە وەك خۆی نامێنێتەوە وهەر زوو ئەنجامێكی تر دروست دەبێت كەتەواو جیاوازە لەوەی پێشوو.ئەزموونی ڕەحمەخانی دایك وهەڵسەوكەوت وڕەفتاری وەنەوشە تەواو پارسەنگ وهاوسەنگییەكەیان گۆڕی بۆ ئاڕاستەیەكی تر كەئەمە ئاماژەیەكی بەڵگەییە بەوەی گۆڕینی ئەنجامەكان لەڕێگەی هۆكارێكەوە توانای بۆچوون وبیركردنەوەكان دەگۆڕێت ولێرەشەوە هەڵسوكەوت وڕەفتاری كەسەكانیش گۆڕانكاریان بەسەردا دێت،بەڵكو شێوەی ئەنجامەكانیش وەك خۆیان نامێننەوە"لەپاش ئەم بەڕۆژێك،وەنەوشە هەروەك كچەئامۆزای ڕاستەقینەی ڕەحمەخان كەوتە ئیشكردن وسفرەدانان وماڵپاكردنەوە وخزمەتكردن وئەو ماڵە سارد وسڕەی گەرموگوڕ وخۆش كرد.شەماڵیش هەر ڕاست وەكو دایكی پێی گوت:تۆ جارێ ڕاوەستە،ببینە بزانە هەزار ڕەحمەت لەدایك وباوكم ناكەیت! وەها بوو.نەك هەر ئەمە،لەقسەكانی خۆشی زۆر تەریق بووەوە ودڵی گوشرا وڕقی لەخۆی هەڵسا،دایكیشی ئەوەندەی تر لاخۆشەویستر وبەنرختر بوو،چونكە بەقسەی ئەمی نەكرد ولەقسەی خۆی نەهاتە خوارێ وئەم كچە بەسەزمانەی بەرەڵای كوڵانان نەكرد.زۆر حەقی بوو كەدەیگوت كێ دڵی دێت كچێكی وا بێكەس وبێدەر نەگرێتە خۆی" (گەلاوێژ:43).

5 – بەڵگەیی بەمەبەستی هوشیاریكردنی خوێنەر:
چیرۆكنووس(گەلاوێژ) مەبەستی نیە خوێنەر ڕۆڵی فەیلەسوف وبیرمەند ببینێت،بەڵكو تەنها توانای هەستكردن وتێگەیشتن وهەڵسەنگاندن وبەراووردی هەبێت.واتە، لەڕێگەی ناوەڕۆكی چیرۆكەكەوە،نووسەر دەیەوێت خوێنەر ئاگاداری دۆخی داب ونەریت وبارە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكان بێت.لێرەدا چەمكی كارلێككردن وبەرجەستەكردن دەبنە كەرەستە بەڵگەییەكان.لەكاتێكدا خوێنەر كارلێكێك لەگەڵ ناوەڕۆك وڕووداوەكاندا دروست دەكات ئەوا ئەمە بەمانای ئەوە دێت كەئەو خوێنەرە توانای ئامادەباشی هەیە بۆ تێگەیشتن و وەرگرتنی زانیارییەكان.ئەم كارلێكە سەرەتا بەنووسەر خۆی دەست پێدەكات لەكاتێكدا بۆ ئەمیش، وەك خوێنەرێك و وەرگرێك،كارلێككردن لەگەڵ دۆخ ومەسەلەكاندا دەبێتە كردارێكی دەقی.بەمەش،هەروەك تیۆرە دەقی ونەسەقییەكان ئاماژەیان پێداوە،كارلێكەكە لەناوەوە دەگوێزرێتەوە بۆ دەرەوە.لەگۆشەیەكی ترەوە،چیرۆك وخاوەنەكەی دەبنە سەرچاوەیەكی تاقیگەیی،یان مەڵبەندێكی پەروەردەیی وسۆسیۆڵۆژی بۆ خوێنەر،یان لەگوتارێكی تایبەت بۆ گوتارە گشتگیرییەكان.بەمانایەكی تر،گەر گەلاوێژ نەتوانێت ڕووداو وكەس وبابەتەكەی بەشێوەیەكی گونجاو بەرجەستە بكات ئەوا بۆشایی گەورە دەكەوێتە خوێنەرەوە ودواتر كارلێك دروست نابێت.گەر سەیرێكی چیرۆكەكە بكەین ئەوا سەرجەم كارێكتەرەكان لەنێو خۆیان وبابەتەكانیاندا چەمكی كارلێك گرێی داون.تەنانەت چیرۆكەكە دروستكەری خەیاڵ بێت یان واقیع،ئەوا ئەمە كێشە بۆ نووسەر دروست ناكات،چونكە گەر دەرئەنجامی خەیاڵیش بێت ئەوا لەو خەیاڵە واقیع دروست دەكات كەئەمە زۆر نزیكە لەچەمكی دیدگەرایی وبابەتگەراییەوە،ئەویش بەوەی نووسەر بابەتێك دەخوڵقێنێت كەپێشتر كاری لەسەر نەكرابێت.لێرەدا كارلێك ڕۆڵی پەیوەندییەكان دەبینێت.هەر ئەمەش وا دەكات كەخوێنەر بەباشی نەتوانێت خەیاڵ لەواقیع جودا بكاتەوە.لەلایەكی تریشەوە زیادەڕۆیی لەبابەت وڕووداوەكاندا بوونیان نیە بەڵكو نامۆ نین و بەردەوامیشیان لەكۆمەڵگادا هەیە.لەهەموو ئەمانەدا نووسەر مەبەستێتی تاكەكان بخاتە سەر بنەمایەكی پەروەردەیی وهوشیاری وئاگاداری دۆخ ومەسەلەكانیان بكات،بەتایبەتی ئەو هۆكارانەی كەدەبنە خوڵقاندنی كێشەكان وڕێگە چارەی گونجاو بۆ چارەسەر.هەر بۆنموونە،وەنەوشە،كەهەڵگری ناونیشانی چیرۆكەكەیە،سەرەتا بەهۆی ئەو زوڵم وستەمەی بەرامبەری كراوە نازانێت چی بكات وئاگاداری ئایندەی خۆشی نیە،بەڵام بەرەبەرە چیرۆكنووس لەڕێگەی ڕووداو كەسەكان، بەتایبەتی ڕەحمەخان،تارماییەكان لەبەردەمیدا بەرەو كردنەوە دەبات ولەكەسێكی سەرگەردانی گومانلێكراوەوە دەیكاتە كەسێكی شایستە وخۆشەویست وشۆڕشگێر.سەرەتا بەم شێوەیە بۆمان دەدوێت "باشە ئێستە من بۆ كوێ دەچم؟ بەغدای چی؟بۆچی من هەر دەزانم قسیەكیش بەعەرەبی بكەم،ئینجا وا زانیم،كچێكی حەڤدە هەژدە ساڵەی وەكو من نەكەس دەناسم ونەڕێگە وبان دەزانم،ئەمە من بۆ كوێ دەچم.بەڕاستی من بۆ وا شێت بووم،كاشكێ ملم بشكایە و وام نەكردایە،هەر كەركووكەكە باشتر بوو.خۆ كەسێكم دەناسی ،خزمێ یان ناسیاوێكم دەست دەكەوت وهەبوو.ئەوە من چیم بەسەر خۆم هێنا؟ هەی هاوار خوا چی بكەم." (گەلاوێژ:12 ) .ئەم دڵەڕاوكێیە زۆر ناخایەنێت وهەر زوو پەشیمان دەبێتەوە " بەڵام هەر گورج پەشیمان بووەوە ولەدڵی خۆیدا گوتی: هەر چییەكم لێ بێت پێم خۆشترە وەك لەبەردەستی ئەو دڕندە پیسە بەدخووە بم.تۆ بڵێی كەسێكم دەست نەكەوێ لەناو ئەو هەموو خەڵكە زۆرەدا تۆزێ ویژدان وڕەحمی هەبێت وبەزەییەكی لەدڵدا بێت.ئۆی ئەم ژنە باشە چییە !( مەبەستی ڕەحمەخانە)" (گەلاوێژ:12 ) .بەمەش دۆخەكە بەهۆی تێگەیشتنە هوشیارییەكەوە،كەدەبێتە كردارێكی بەڵگەیی، بەرەو گۆڕان دەڕوات،ئەویش بەوەی وەنەوشە تێدەگات كەمەبەستی ڕەحمەخان وكوڕ وكچەكانی وتەنانەت هاوڕێكانی شەماڵ خۆی لەمانا جوان وبەهادارەكاندا دەبینێتەوە ولەمەش زیاتر خێزانێكی تێكۆشەرن وهەوڵدەدەن خاك ونیشتمان لەدەست زوڵم وستەم ڕزگار بكەن،تەناتەت خۆشی،بەهۆی كاریگەرییە سیاسی وسۆزدارییەكەوە، كەوتە نێو جیهانی تێكۆشان وخەباتەوە.ئەوەتا شەوبۆی خوشكی شەماڵ وكچی ڕەحمەخان بەم شێوەیە باس لە وەنەوشە دەكات" باسی وەنەوشە خان دەكەیت؟نازانم باسی چیت بۆ بكەم وچیت بۆ نەكەم،كچی وا چاك كەم هەیە،ئای كەخەباتكەرێكی ئازا وچالاكیشی لێ دەرچووە " ( گەلاوێژ: 139 ). بەڵگەی ئەمەش،شەهیدبوونی وەنەوشە بوو لەخۆپیشاندانەكاندا "دەیانگوت لەناو شەهیدەكاندا كچێكیان تێدا بوو هەموو شارەكە بۆی بەداخ بوون،لەهەموو شوێنێك باسیان دەكرد ودەیانگوت چەندە جوان وشۆخ ونازدار  بووە،ئەوەندەش ئازا وبەجەرگ بووە" (گەلاوێژ: 166).

- خاڵە دەستپێكەكانی بەڵگەیی:
گوتارە بەڵگەییەكان،لەبنەڕەتدا،پشت بەدەستپێكەكان دەبەستێت ،كەبەلای شایم پێرڵمان،ەوە بریتین لە:
1 – ڕاستییەكان،كەڕووداوەكان دەبنە سەرچاوەیەكی كاریگەر.چیرۆكی(ڕێبوارێكی سەرگەردان) دەرئەنجامی ڕووداوە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان لەدایك بووە.واتە،گەرچی ناونیشانی چیرۆك لەپێناو كچە كوردێكی كەركووكی دامەزراوە وپەیوەندی ڕاستەوخۆی بەزوڵم وستەمی كۆمەڵگا بەداب ونەریتەوە هەیە،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا چیرۆكنووس ڕووداوێكی تری تێكەڵ بەومەسەلەیە كردووە،ئەویش نیشاندانی خەباتی نهێنی كۆمەڵێك گەنجی كورد دژ بەڕژێمی حوكم.هەردوو مەسەلەكە بۆ چیرۆكنووس گرنگە بەوپێیەی هەردووكیان بابەتی كۆمەڵگان ولەڕاستییەكانیشەوە سەرچاوەیان گرتووە.ئەوەتا گەلاوێژ خۆی لەپێشەكی ئەم چیرۆكەدا دەڵێت"خوێندەوارانی بەڕێز،لەناوەڕاستی چلەكان وپەنجاكاندا تاوەكو شۆڕشی 14 ی تەمووز،چەندەها چیرۆكی وەكو ئەم چیرۆكە لەژیان وڕۆژگاری خەباتكەرانی كورددا رووی دەدا ولەواقیعەكەیانەوە هەڵدەقوڵا،ڕێبوارێكی سەرگەردان یش لەخەیاڵی زرووفی ئەو سەردەمەوە پێك هاتووە"(گەلاوێژ: 7).ناوەڕۆك وڕووداوەكانی دۆخە سۆسیۆڵۆژییەكەی ئەم چیرۆكە ،كەلەواقیعەوە  سەرچاوەی گرتووە، دەبێتە كەرەستەیەكی هەرە بەنرخی بەڵگەیی بۆ زەمەنی دەق وگێڕانەوە وخوێنەریش نكۆڵی لەم بەڵگەیە ناكات چونكە بابەتەكە لەكۆمەڵگادا بوونیان هەیە ودەستكرد نین ،بەڵكو تاكەكان خۆیان كارێكتەری ڕاستەقینەی ئەو ڕووداوانە بوون. چنینی ڕووداوەكان ودایەڵۆگ ومەنەڵۆگی چیرۆكەكە وكەسەكانی ئەوەمان بۆ دەردەخەن كەخەیاڵیش دەتوانێت واقیع وەك خۆی بەرجەستە بكات بەوپێیەی ڕووداوە ڕاستییەكان وبونیادە هونەرییەكانی چیرۆك جۆرە ڕێكەوتنێك لەنێوان واقیع وخەیاڵدا دروست دەكات.واتە چیرۆكنووس،لەیەك كاتدا، ئەركی گێڕانەوەی ڕووداوەكان وداڕشتنی سیناریۆ ودەرهێنانی لەسەرە .بەڵام لەهێڵە لۆژیكی وسەرەكییەكە لانادات،چونكە گەر لادان دروست بێت ئەوا سیفەتی بەڵگەیی ڕۆڵی نامێنێت،لەولاشەوە خوێنەر یان تێكڕای خەڵكی باوەڕ بەو جۆرە هەواڵانە ناكات.سەبارەت بەمەسەلە سیاسییەكەش ئەوا ئەو ڕووداوانەی كەدەسووڕێنەوە بەدەوری ئەم مەسەلەیە،سەرجەمیان،دەبنە كەرەستەیەكی بەڵگەیی بۆ زەمەنی دەق وگێڕانەوە.جارێكی تر،مێژووی خەباتی سیاسی كورد ،بەتایبەتی لەزەمەنی هاوچەرخدا،ئەوە دەسەلمێنن كەهەمیشە داگیركەران ودوژمنانی كورد گوشارێكی بێ سنووریان خستۆتە سەر تێكڕای خەڵكی وتێكۆشەرانەوە،گەلاوێژیش لەڕێگەی ڕووداوی چیرۆكەكەیەوە دەبێتە كەرەستەیەكی تری بەڵگەیی كەئەمە بەلای ئێمەوە پێی دەگوترێت "بەئەرشیفكردنی ڕاستییەكان".ئەوەتا چیرۆكنووس چركەبەچركە دوای ڕووداوە ووردوو درشتەكان دەكەوێت وخۆی دەبێتە مێژوو بۆ زەمەنی گێڕانەوە" بەگەیشتن وخوێندنەوەی (ئەلمەوسوعە ئەلجینائییە) كە تەحقیقاتی جینائی دەری كردبوو ،جەزا كەوتبووە خۆی لەگەڵ ئەو هاوڕێیانەی كەناویان لەكتێبەكەدا هاتبوو،هەموو خۆیان لەبەر چاو ون كرد وهەریەكەیان چوو بەلایەكدا،بەتایبەتی كەحكومەت لەسلێمانیش لەناكاو دای بەسەر ماڵی یەك دوو هاوڕێی ناسراودا وگرتنی ودەستبەجێ بێسەر وشوێنی كردن.شار بەم ڕووداوانە شڵەژا وخەم وماتەمینی دڵسۆزەكانی پارتی وكوردپەروەرەكانی هەموو داگرت " (گەلاوێژ :160) .كەركووكیش، كەبەشێكی گەورەی كوردستانە،بێبەش نەبووە لەڕووداوە سیاسییەكان وچیرۆكنووس بەشێك لەدیمەنی ڕووداوەكانی بۆ ئەو شارە تەرخان كردووە ،كەئەمەش بەڵگەی كوردستانبوونی كەركووك نیشان دەدات"هەفتەیەك بەسەر ئەم قسەو باسانەدا تێ نەپەڕیبوو كە كاك سمایل بەخۆی بەزەمیلەی پڕ لەبەیاننامەی لەبەر فڕنی نانەواخانەكەی (بابەگوڕگوڕ) دا ڕاوەستابوو بەبیانووی كڕینی كولێرە وسەموونەوە بۆ ماڵی مودیر ولەگەڵ  وەستا قادری نانەوا نان وبەیاننامەیان ئاڵوگۆڕ دەكرد.ئەم زەمیلە پڕ لەبایاننامەكەی دەدایە دەست ئەو وئەویش لەباتیی بەیاننامە بۆی پڕ دەكرد لەكولێرەی گەرم وجوان وسەمونی بەكونجیی" (گەلاوێژ: 74).
2 – تێگەیشتنەكان،كە چەمكە دیدگەراییەكان دەبنە خاڵی دەستپێك.تێگەیشتنەكان،لەزۆر حاڵەتدا،دەرئەنجامی دیدە جیهانییەكانە كەبەلای ئیمانۆئێل كانت ەوە بریتیە لەڕاڤەكردنی جیهان وكارلێكردنی لەگەڵیدا ( عمانوئیل كانگ : 45، 135 ).ئەم دیدە خۆی لەچالاكییە دەستە جەمعییەكاندا دەبینێتەوە ودواتر خودە بەئەزموون وبزێوەكان بەرجەستەیان دەكات ،بەڵكو دەیانگوێزێتەوە بۆ ئەوانی تر.وە هەتا ئاستی دیدەكان بەهێز بن ئەوا لەلایەكەوە كاریگەریی پۆزەتیڤی لەسەر تاكەكان دروست دەكات،لەلایەكی تریشەوە تێگەیشتنەكان باشتر دەردەكەون.لەوێشەوە باوەڕەكان بەناوەڕۆكی ئەو تێگەیشتنە دەبنە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگر .بەپێچەوانەوە دەقەكان بەداخراویی دەمێننەوە وهیچ كاریگەرییەك دروست ناكەن.گەلاوێژ،بەهۆی بەڕوشنبیركردنی دەقەكانییەوە،بەرلەوەی چیرۆكەكەمان بۆ بگێڕێتەوە ئەوا تەواو ئاگاداری دۆخەكان بووە بەتایبەتی لەڕووی سۆسیۆڵۆژیا وسایكۆڵۆژیا وفیكرەوە.ئاگادارییەكەش بەهوشیاری وهەستەوە بووە نەك تێگەیشتنە سەرپێییەكان.واتە،ئامادەباشییە تێگەیشتنییەكان فاكتەرێكی بەهێزی بەڵگەییەكانە.بەهۆی دیدە جیهانییەكانەوە گەیشتۆتە ئەو باوەڕەی كەهەموو ئافرەتێكی یاخی،بەنموونەی وەنەوشە، لەداب ونەریت دەرئەنجامێكی نموونەی دەخوڵقێنێت گەرچی ئەو ئەنجامە بەمەرگەساتیش كۆتایی پێ بێت.كرداری یارمەتدەریش بۆ بەدەستهێنانی ئەم دەستكەوتە نموونەییە بەپلەی یەكەم دەگڕێتەوە بۆ بەها ئەخلاقی وپەروەردەییەكان.ئەوەتا وەنەوشە بەم جۆرە باس لەباكگراوندی خێزانی خۆی دەكات كەلەئایندەدا كەسێكی نموونەی خوڵقاند وهەمووان بۆی بەداخ وپەرۆش بن" دایك وباوكی هەر لەبیر نایەت ئەوە نەبێ كەلەخزم وكەسی بیستووە كەدەیانگوت دایك وباوكی چەند ئینسانی باش ولێوەشاوە بوون وخاوەنی دیوەخان وماڵ وحاڵی باش بوون،كە چەندیان ئەم خۆش دەویست وچەند نازدار وهەمیشە لەسەر دڵیان بوو كەچۆن دنیایان لێ ڕوون بووەوە   " (گەلاوێژ: 17 ).یان كوردبوونی ڕەحمەخان ئەو ڕاستییەی دروستكردبوو كەئایندەی داگیركەران بەڕووخان كۆتایی دێت.هەر لەبەر ئەمەش بوو شەماڵ ی كوڕی بەهەمان شێوە بیری دەكردەوە،بەڵكو هەمان ڕێچكەی گرتبوو.لەدایەڵۆگی نێوان شەماڵ ودایكیدا " شەماڵ گوتی تۆ چۆن دەزانی وا بكە،بەڵام وا بزانم هەر لەگەڵ خۆت بێت باشترە،حەز دەكەیت تۆش ئەم شەو مەیەرەوە.دایكی كێشای بەسنگی خۆیدا وگوتی ئەیەڕۆ ئێوە لەناو ئەم ئاگرەدا بەجێ بهێڵم وخۆم بڕۆم بۆ شوێنێكی تر بەئیستراحەت بخەوم؟ " (گەلاوێژ: 50).بەمانایەكی تر،كوردبوونی ڕەحمەخان ومنداڵەكانی وهاوڕێكانی شەماڵ ی كوڕی دەرئەنجامی تێگەیشتنە فیكری وسیاسییەكانە بەشێوە گشتییەكەی بەتایبەتی خەباتی گەلە چەوساوەكان ودەربازبوونیان لەداگیركەران كەئەمە خۆی بۆخۆی دەبێتە سەرچاوەیەكی بەهێزی كەرەستە بەڵگەییەكان ولەوێشەوە باوەڕەكان بەكورد وچارەنووسی بەهێزتر دەبن.هەر ئەمەش ڕامان دەكێشتێت بۆ ئەم خاڵەی خوارەوە: 

3 – بەهاكان،كەڕووداوەكان لەپێناویاندا دەجەنگن.لەم چیرۆكەی گەلاوێژدا بەها زاڵەكان خۆیان لەخاك ونیشتمان وپارێزگاری لەمەسەلە ویژدانی وسۆزدارییەكاندا دەبینێتەوە.بۆ بەرز ڕاگرتنی ئەم بەهایانە،تاكەكان، بەنموونەی خێزانی ڕەحمەخان،پێویستە بجەنگن دژ بەداگیركەران وداب ونەریتە سەقەتەكان.گەلاوێژ، كەبەرجەستەی ڕووداوەكانی چیرۆكەكە دەكات،هەمان جەنگ دەكات،ئەمەش لەكاتێكدا بەرهەمهێنەر ونامە وخوێنەر لەیەك هاوێنەوە دەڕواننە جوانی ئەو بەهایانە.لێرەدا بەهاكان دەبنە كەرەستە بەڵگەییەكان وەك ئەوەی ڕێكەوتنی پێش وەختی تێكڕای خەڵكی لەسەرە وكەسیش نكۆڵی لەبەرز ڕاگرتنی ئەو بەهایانە ناكات.واتە دوای بڕوابوون بەكەرەستە بەڵگەییەكان ئەو سێكوچكەیە،بەیەك كێش وقەبارە،لەپێناو ناوەڕۆكەكانی ئەو بەهایانە لەململانێیەكی بەردەوامدایە.ئەوەتا ڕەحمەخان دوای ئەوەی قایل بوو بە كەسێتی وەنەوشە، كەكەسێكی نموونەییە لەڕەوشت وڕەفتاردا،لەپێناویدا دەجەنگێت تابتوانێت بێبەشكردنی ومافە خوراوەكانی بۆ بگەڕێنێتەوە،لەمەش زیاتر بیكات بەیەكێك لەئەندامانی خێزانەكەی ،بەڵكو نهێنییە گەورەكانیشی لابدركێنێت" پوورێ دڵخۆشی وەنەوشەی داوە وبەترسێكەوە باسی بۆ كرد كەوا كوڕێكی خەباتكەری هەیە ولەگەڵ هاوڕێكانی بەنهێنی بەدزیی حكومەتەوە كوردایەتی دەكەن.حكومەت هەمیشە بەدوایانەوەیە وپێی دەڵێت كەبۆیە لەئێستەوە ئەم قسانەی بۆ دەكات كەنەكا ڕۆژێك ئەویش تووشی ناڕەحەتی وگرفتاری ببێت بەهۆی ئەوانەوە" (گەلاوێژ :36 ).لەبەرامبەریشدا وەنەوشە ئەو باوەڕەی لادروست ببوو كەڕەحمەخان وخێزانەكەی جێگەی متمانە وڕاستگۆیین ولەنزیكیشەوە حەز دەكات ببێت بەشێك لەو خێزانە "وەنەوشە بەشەوق وخۆشییەوە گوتی:تووشی هەر شتێك ببم بەهۆی ئێوەوە لای من بەهەشت دەبێت وپێی سەربەرز دەبم" (گەلاوێژ :36 ). یان شەماڵ وهاوڕێكانی لەپێناو مەسەلە گەورەكەی نیشتماندا ژیانی خۆیانیان خستبووە مەترسییەوە.ئەم خۆتەرخانكردنەش دەبێتە بەشێك لەكەرەستە بەڵگەییەكان وەك ئەوەی گەر پیرۆزی خاك ونیشتمان نەبێت ئەوا ئەمان بەو جۆرە ناجەنگن"ڕەحمەخان و وەنەوشە لەماڵەكە مانەوە بەڵام دڵیان هەر لەمەراقی شەماڵدا بوو،نەوەكا لەو ڕێ وبانە تووشی شتێ ببێ،بەتایبەت لەو ڕۆژانەدا حكومەت كەوتبووە خۆی وبەچەپ وڕاست خەڵكی دەگرت ودەیخستە ژێر ئەشكەنجە وئازاراوە وتاماوەیەك بێسەر وشوێنی دەكردن بەتایبەت ئەوانەی چەند ڕۆژ لەوەوپێش گیرابوون وهەر زوو سێ چوار كەسیشی لێ هەڵواسیبوون..."(گەلاوێژ:53).وەنەوشەش هەر لەپێناو ئەو نیشتمانەدا فیداكاری كردوو ولەخۆپیشاندانەكاندا شەهید كرا كەئەمەش بەڵگەیەكی تری بەها زاڵەكانە بەنموونەی خۆشەویستی نیشتمان"وەیش بەسەزمان،یاخوا ماڵیان كاول بێت،ئەی نەتزانی ئەو شەهیدانە كێ بوون وئەو كچەی باسی دەكەیت كچی كێ بوو؟...لەیەكەم دەستڕێژدا گوللەیەك ڕاستەوخۆ بەر سەری دەكەوێت ودەستبەجێ شەهید دەبێت" (گەلاوێژ:166 – 167).

4 – بابەتەكان،كەدەرئەنجامی مەسەلەكان لەدایك دەبن.ئەو مەسەلانەی كەبوونە خوڵقاندنی بابەتەكان بریتی بوون لەمەسەلە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان.گەر لەناونیشانەوە دەست پێبكەین ئەوا هەر لەسەرەتاوە هەست بەوە دەكەین كەسەرگەردانی ئەو ڕێبوارە (وەنەوشە) دەرئەنجامی كردارە كاریگەرە نێگەتیڤەكانە.گەرچی گەلاوێژ لەكۆتایی چیرۆكەكەیدا ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆی نەداوە بەشەهید بوونی (وەنەوشە)،بەڵكو بەناو ناوی نەهێناوە وخوێنەر واهەست دەكات كەدەقەكە لەجۆری كراوە بێت وچەند ڕاڤەیەك لەخۆ بگرێت ،بەڵام ناونیشانەكە ئەوە دەسەلمێنێت كەشەهیدەكە دەبێت وەنەوشە بێت چونكە گەر وا نەبێت ئەوا دەبوو ناونیشانەكە بەجۆرێكی تر بێت بەنموونەی"ڕێبوارێكی بەختیار"بەوپێیەی وەنەوشە لەنێو خێزانی ڕەحمەخاندا تەواو ئارام وخۆشگوزەران بوو،لەمەش زیاتر ئەم خێزانە فریادڕەسی وەنەوشە بوو!ئەم بۆچوونەی دوایی جێگەی خۆی ناگرێت و وەنەوشەش بەسەرگەردانی دەمێنێتەوە.ئەمە خۆی بۆخوی دەبێتە بەڵگەی ئەوەی كە سەرگەردانەكە بریتیە لەبابەتێكی سەرەكی چیرۆكەكە ولەپشتییەوە چەند مەسەلەیەك هەیە بەنموونەی ئەو مەسەلانەی كەلەسەرەوە ئاماژەمان پێدا. یان ئەوەتا مەسەلەكە بریتییە لەكردارێكی سیاسی بەڵام لەڕێگەی بابەتێكەوە كەهەڵقوڵاوی خەباتێكی نهێنی دەستەیەك لەگەنجی خوێن گەرم بەفیكرێكی كوردی ونیشتمانییەوە" جگە لەفەرەیدوون،شەماڵ وهاوڕێیەكی دیكەشی لەخانووەكەدا لەگەڵ بوو كەناوی كاوە بوو.كوڕی گەڕەك وهاوتەمەن وهاوخەباتیشی بوو.بەڵام لەبەر دەستكورتیی باوكی زوو مەكتەبی بەجێ هێشتبوو وخەریكی ئیشكردن بوو لەكارخانەیەكی قوماش دروستكردندا،بەنهێنیش خەریكی خەباتكردن بوو وپەیوەندی بەشەماڵ وئەوانەوە هەبوو"(گەلاوێژ:43).یان مەسەلەكە خۆی لەڕەهەندێكی سایكۆڵۆژیدا دەبینێتەوە وبابەتەكەشی بریتیە لەدڵەڕاوكێ بەوەی ئایا كارێكتەرەكان بەتایبەتی ڕەحمەخان وشەماڵی كوڕی ووەنەوشە لەبیركردنەوەكەیاندا سەردەكەون یان نا!.لێرەدا ئەم دڵەڕاوكێیە دەبێتە كەرەستەیەكی بەڵگەیی بۆ سایكۆڵۆژیای ئەو كەسانە.هەر بۆ نموونە،وەنەوشە لەیاخیبوون وهەڵهاتنەكەیدا نەیدەزانی بەرەو كوێ دەڕوات وچیشی بەسەر دێت.واتە ئایندەكە لەبەردەمیدا ڕوون نەبوو.هەروەها گەر مەسەلەكە بریتی بێت لەواقیع ئەوا بابەتەكەی خۆی لەیاخیبووندا دەبینێتەوە بەتایبەتی یاخیبوونی وەنەوشە لەداب ونەریت وزوڵم وستەمی زۆردران،یان یاخیبوونی شەماڵ وهاوڕیكانی لەڕژێمی دەسەڵاتی داگیركەر.ئەم یاخیبوونە دەبێتە  بەڵگەی بەشێك لەواقیعی كۆمەڵگای كوردی كەبەدرێژایی زەمەن لەژێر هەڕەشەی داگیركەران وداب ونەریتە سەقەتەكاندا بوو.جگە لەمانەش ،گەر مەسەلەكە بریتی بێت لەتێگەیشتن ئەوا ئارامكردنەوە وهێوركردنەوە دەبنە كەرەستەیەكی بەڵگەیی.نزیكترین نموونەش ئەو شەمەندەفەرە بوو كە وەنەوشە وڕەحمەخانی لەكەركووكەوە گواستەوە بۆ بەغدا.ئەو ماوەیی كەلەشەمەندەفەرەكەدا وبەچەندین دایەڵۆگ ودیمەن كۆتاییان پێهات توانای هێوركردنەوەی دۆخی وەنەوشەی هەبوو،لەوێشەوە هەردووكیان وەنەوشە وڕەحمەخان باشتر لەمەسەلەكە ویەكتر گەیشتن كەئەمە دەبێتە خاڵێكی دەستپێك بۆ ئایندەی وەنەوشە وخێزانی ڕەحمەخانیش.لێرەدا بابەتەكە كەلەڕێگەی ڕێكەوتێكەوە كەوتە نێو مەسەلەكە دەبێتە كەرەستەیەكی بەڵگەیی بۆ چەمكی تێگەیشتن وهەستكردن"بەهەناسەبڕكێ وخێرایی بەهەنگاوی وەك ڕاكردن خۆی(وەنەوشە) ئاخنییە ناو ئەو خەڵكەی لەئیستگەی شەمەندەفەرەكە ڕاوەستابوون...شەمەندەفەر لەشار دەرچوو وئیتر گوڕی دایە خۆی...تا دەهات شەمەندەفەرەكە دوور دەكەوتەوە و وەنەوشەش دڵنیاتر دەبوو وترسەكەی كەم دەبوەوە..." (گەلاوێژ:9 – 11).

ئەنجامەكان:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- گوتارە بەڵگەییەكان هۆكارێكە بۆ دەرخستن ودەستنیشانكردنی هێزی قایلكاری لەلایەن گەلاوێژ،ئەویش لەڕێگەی ئەو كەرەستانەی كەلەلێكۆڵینەوەكەدا ئاماژەی پێدراوە.
- ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵیداوە كەچەمكی بەڵگەیی لەزەمەنە كڵاسیكەكانەوە بگوێزێتەوە بۆ واقیعێكی سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان،ئەمە لەكاتێكدا زەمەنە كڵاسیكەكان زیاتر جەختیان لەسەر بنەما ڕەوانبێژی وزمانییەكانی كردووە.
- لەگوتارە بەڵگەییەكاندا هونەری وەسفكردن ڕۆڵی ڕاڤەكردنە بەڵگەییەكان دەبینێت وخۆی نابەستێتەوە بەڕازاندنەوە جوانكارییەكان.
- لەم لێكۆڵینەوەیەدا هەوڵدراوە كەدەستنیشانی شێوە دەربڕینەكانی چیرۆكەكەی گەلاوێژ بكرێت ئەویش بەمەبەستی گرێدانی مەسەلە وناوەڕۆك وبابەتەكان.ئەمەش لەڕێگەی ئاسانكارییە زمانی ودەربڕینییەكان كەبێگومان هەموویان لەپێناو گەیشتنی نامەی چیرۆكەكە ئەنجام دەدرێت.
- گوتارە بەڵگەییەكانی ئەم چیرۆكەی گەلاوێژ،بەڵكو ڕۆمان وچیرۆكەكانی تریشی،لەپێناو ڕاكێشان وكاریگەری وقایلكاری خوێنەردا ئەنجام دراوە.
- گوتارە بەڵگەییەكانی گەلاوێژ بەشێوەیەكی گشتی نموونەی گوتارێكی هزری وهۆشی وعەقڵییە كەزیاتر خۆیان لەڕۆشنبیركردنی تاكەكاندا دەبینێتەوە بەتایبەتی چەمكە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان.

پەراوێز وسەرچاوەكان:
- أحمد اوالطوف ،بلاغة الخطاب الحكائي- استراتيجيات الحجاج في كليلة ودمنة،عالم الكتب الحديث،اربد،الاردن،ط 1، 2014.
- اسراء سليمان محمد فاضل،بنية الحجاج في الخطاب القرآني-آيات القرآن انموذجا_ ،رسالة الماجستير،كلية التربية،ابن رشد للعلوم الانسانية،جامعة بغداد،2015.
- بلقاسم دفة،استراتيجية الخطاب الحجاجي – دراسة تداولية في الارسالية الاشهارية العربية،مجلة المخبر،ابحاث في اللغة والادب الجزائري،جامعة بسكرة،الجزائر،العدد 10 ، 2014 .
- جميل حمداوي،حجاج الاقتناع عند شاييم بيرلمان،ط1 ، 2018 .
- صابر حباشة،التداولية والحجاج_مداخل ونصوص – صفحات للدراسات والنشر،دمشق،سوريا،ط1 ، 2008 .
- عباس حشاني،مصطلح الحجاج بواعثه وتقنياته،مجلة المخبر،ابحاث في اللغة والادب الجزائري،جامعة بسكرة،الجزائر،العدد 9 ، 2013 .
- عمانوئيل كانط،نقد العقل المحض،ترجمة موسى وهبة،مركز الانماء القومي،ط2 ،بيروت ،لبنان.
- طةلاويَذ،رِيَبواريَكي سةرطةردان،ضاثي نويَ ،سليَماني،2018 .
- محمد سالم ولد الامين،مفهوم الحجاج عند بيرلمان وتطوره في البلاغة المعاصرة،مجلة عالم الفكر،المجلس الوطني للثقافة والفنون والادب،الكويت،مج 28 ، 2000 .