گەلاوێژ |

بیرەوەرییەكان لەنێوان بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا بیرەوەرییەكان لەنێوان بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا - بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ بەنموونە - پ.د.زاهیر لەتیف كەریم پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی - پێشەكی : بیرەوەرییەكان بریتیە لەنووسینەوە وگێڕانەوەی ڕووداوەكان,ئەو ڕووداوانەی كەلەگۆشەنیگای كەسێكی هەستیارەوە سەرچاوەیان گرتووە دواتر دەچنە نێو چوارچێوەی هونەری گێڕانەوەگەرییەوە.بەمەش بیرەوەری,هاوشێوەی بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی,بەمانای هونەری وەرگێڕانی كەس وزەمەن وجێگە وڕووداوەكان دێت.لەكاتێكیشدا دەڵێین كەسە هەستیارەكان,ئەوا ئەو كەسانە بەشێكن لەڕووداوەكان,وەك خولیا وحەز ,لەهەوڵی گەڕان وپشكنینی مێژووی ڕووداو كەسەكاندا دەبن (المقدسی,أنیس ( 1987) : 547 ).وەرگێڕان وگێڕانەوەكانیش هەمیشە بەمەرج نەگیراون كەهەڵگری پەیامێكی ئەرێنی بن, بەڵكو ئەوانەی كەخاوەن دەستەواژەی ڕاستگۆیین زۆر جار پەنا بۆ خاڵە لاوازەكانیش دەبن وگێڕانەوەكانیان پێ دەنێنە بازنەی ڕەخنەگرتن وەك ئەوەی لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا بەدی دەكرێت.ئەوەتا كەمال غەمبار,سەبارەت بەگەلاوێژ وبیرەوەرییەكانی دەڵێت"ڕووداوەكان...زۆربەیان تراژیدین وبێ ڕتووشكردن وشاردنەوەی ڕاستییەكان دێنە بەرچاو كەسیمای گەوهەری ڕاستەقینەی ژنێكی ڕۆشنبیری بوێری چاونەترسی ڕاستگۆیە وڕاشكاوانە دەدوێت,قسە دەكات,ڕەخنە لەكار وڕەفتار وهەڵە وچەوتەكان دەگرێت,ئەگەر ئەو كەس ولایەنە نزیكترین كەسیشی بێت...گرنگی ئەم بیرەوەریانە لەوەدایە,گەلاوێژخان وەك ڕەخنەگرێكی كۆمەڵایەتی,تانە وتەشەر لەو كەسانە دەدات,لەبواری خەبات وقوربانیدان وخزمەتكردنی گەل ونیشتمان ڕۆڵیان نەبووە" ( پێشەكی بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی من,بەشی دوهەم :218 -222 ). گەلاوێژ خۆشی دەڵێت "زۆرجار كەكتێبی بیرەوەری ومێژوو دەبینم,دەڵێم بەخوا نیوەی زیاتر ڕاستی گۆڕینی تیایە وئەو كەسە دەستڕۆیشتوو ودەستدارانە بەكەیفی خۆیان ڕووداویان ڕیز كردووە وبەئارەزووی دڵی خۆیان فیشاڵی شاخ دەرهێنەر لەسەری مرۆڤ ودرۆ ودەلەسەیان ڕیز كردووە,من لێرەدا ..نیازم نییە كای كۆن بەبادا بدەم ,بەڵام وەكو گوتم هەندێك ڕاستی هەن ویژدانی مرۆڤ بریندار دەكەن ئەگەر باسی نەكەین,بەتایبەتی ئەگەر ئەو كەسە نووسەر بێت,هەروەها لەناوجەرگەی ئەو ڕووداوانە خوڵقابێت وژیابێت وەكو من,بەڕاستی ڕووداو وڕاستی وا بشارینەوە وباس نەكرێن,لای من دووڕوویی وبێڕەوشت ین " ( گەلاوێژ :300 ).هەر ئەمەش وایكردووە,گێڕانەوەكان هەڵگری پەیامێكی بابەتی بن وخاوەنەكانیان ڕەهەندە بێ لاییەنییەكان هەڵبژێرێن.كارەكە گەر پێچەوانە بێت ئەوا بیرەوەرییەكان بەمەبستی دەرخستنی پاڵەوان وشكستی ئەوانی تر دێت ودوور دەكەوێتەوە لەچەمكی بابەتیبوون. - بیرەوەرییەكان لەنێوان بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا: بەشێوە گشتییەكەی, جیاوازی لەنێوان بیرەوەرییەكان وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا بەدی دەكرێت ئەویش بەوەی لەبیرەوەرییەكاندا,پێچەوانەی بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی, گرنگی بەتوخمی زەمەنی گەڕانەوە بۆ دواوە(فلاش باك) ولەهەمان كاتدا بەپێی زنجیرەبەندی تەواوی یەك لەدوای یەكی ئەنجام نادرێت,بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا پەیوەندییەكی توند لەنێوانیاندا هەیە,ئەویش بەوەی بیرەوەرییەكانیش بەشێكن لەهونەری گێڕانەوەگەری وهەڵگری هەمان پێكهاتە وتوخمەكانی چیرۆك وڕۆمان وهونەرە بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافییەكانە.واتا لەبیرەوەرییەكاندا,خاوەن بیرەوەری تەنها گرنگی بەگێڕانەوەی ڕووداوەكانی خودی خۆی نادات وچەندین كەسی تریش بەشدارن,بەڵكو بەپێی تیۆری ڕیاڵیزمی نوێ كاردەكات ئەویش بەوەی پشت بەوێنەگرتن وشیكردنەوەی ڕووداوەكان دەبەستێت ولەهەمان كاتیشدا ئاشكراكردنی ڕاستییە نەبینراو ونەبیستراوەكان كەپەیوەندی بەڕەهەندێكی گرنگی كۆمەڵگاوە هەیە وهێزی كارێكتەرەكان ,بەپێی ڕۆڵەكانیان دابەش دەبن وهەمووشیان گرنگی مێژوویی خۆیان هەیە ولەجۆری پەراوێزی نین.لێرەدا ئەركی سەرەكی خاوەن بیرەوەری نووسینەوە وتۆماركردنی ڕووداوەكانە وەك ئەوەی خۆی بینیوێتی یان لەسەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە بیستوێتی.یان باسكردن وگێڕانەوەی ڕووداوێك كەبەلای تێكڕای خەڵكییەوە نامۆ وشاراوەیە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت,بیرەوەرییەكان هۆكارێكی نزیكبوونەوەیە لەنێوان ڕووداوەكان وخوێنەردا. - ڕەگەزی بیرەوەرییەكان: بیرەوەرییەكان,هاوشێوەی چیرۆك وڕۆمان ونۆڤلێت وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی ڕەگەزێكە لەڕەگەزەكانی ئەدەب وسەرجەمیشیان دەچنە نێو پێكهاتەكانی گێڕانەوەگەرییەكان.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا جیاوازی لەنێوانیاندا هەیە بەتایبەتی لەنێوان بیرەوەرییەكان وچیرۆك وڕۆمان ونۆڤلێت ئەویش بەوەی لەبیرەوەرییەكاندا ڕووداوە واقیعییەكان كەرەستەی كاركردنە بەپێچەوانەی ئەوانی تر كەخەیاڵ ڕۆڵێكی كاریگەر دەبینێت ( لجون ,فیلیب ( 1984 ):25 -28 ),جگە لەچیرۆك وڕۆمانە واقیعییەكان. - بابەتی لێكۆڵینەوەكە وگرنگییەكانی: لەنێو ئەدەبیاتی ئەوروپایدا وهەر لەسەرەتای سەدەی حەڤدەوە بایەخێك دراوە بەهونەری بیرەوەرییەكان ولەسەدەی هەڤدە,ڕۆسۆ (1712- 1778) دانپیادانەكانی نووسی ودواتر تۆڵستۆی ( 1828- 1910 ).لەئەدەبیاتی كوردیشدا,لەسەدەی بیستەمەوە دەستكرا بەنووسینەوەی یاداشت وبیرەوەرییەكان,ئەمڕۆش نووسینی یادەوەری وبیرەوەری ڕووبەرێكی فراوانی لەچاپەمەنی كوردیدا داگیر كردووە,هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مێژووی هاوچەرخی كوردی داپۆشراوە بەچەندین ڕووداوی سیاسی وفیكری وئەدەبی وسۆسیۆڵۆژی,ڕووداوەكانی هەمەجۆرن,داگیركردن,گرتن,كوشتن,دوورخستنەوەی زۆرەملێی,ئەنفال,كیمیاباران...هتد .هەموو ئەمانە بابەتێكی گرنگی دەقە شیعری وئەدەبی وگێڕانەوەگەرییەكانە.لێرەدا بیرەوەرییەكان دەبنە سەرچاوەیەكی بەنرخی مێژوو,مێژوونوسان پێویستە بایەخێكی بێ سنووری پێ بدەن,بەوپێیەی بیرەوەرییەكان جۆرێكن لەمێژوو وخاوەنەكەشی تۆماركەری ئەو مێژووە.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا چەندین زانیاری گرنگ وبەشێكی هەرە زۆریان نەبیستراو بەدی دەكرێت,ئامانجە سەرەكییەكانیشی گەیاندن وناساندن وپەیوەندی تاكی كوردە بە ڕووداوی ئەو بیرەوەریانە,بەڵكو بۆ دەرەوی تاكی كورد,لەكاتێكدا ئەم بەرهەمە وەربگێڕێتە سەر زمانە زلهێزەكانی جیهان وئەوانەی دەوروبەر.دواتر دەرگای ئارگیومێنت لەبەردەم خوێنەردا دەكرێنەوە وئەگەری ئەوەی هەیە زانیارییەكان فراوانتر بكات.هەر لەبەر ئەمەشە,بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ دابەش دەبن بەسەر سێ ڕەهەندی سەرەكیدا,ئەوانیش: یەكەم / ڕەهەندە مێژووییەكان.ئەم ڕەهەندە باس لەقۆناغێك,یان چەند قۆناغێكی هەستیار ودیاركراو دەكات وخاوەن بیرەوەری هەوڵ دەدات زانیارییە مێژووییەكان بخاتە بەردەست خوێنەر,ئەو خوێنەری,بەمەبەستی كاركردن, بەدوای زانیارییەكاندا دەگەڕێت.لەنێو بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژدا ڕووبەڕوی چەندین زانیاری مێژوویی گرنگ دەبینەوە,هەریەكەیان پێویستی بەگفتوگۆ ومشتومڕ هەیە.بۆ نموونە لەگرژی نێوان هەردوو باڵی جیاوازی پارتی دیموكراتی كوردستان,گەلاوێژ (خاوەن بیرەوەری)چەند زانیارییەك دەخاتە ڕوو كەبۆ مێژووی فیكری هاوچەرخ زۆر گرنگن,لەوانە هۆكاری دروستبوونی درز لەنێوان هەردوو باڵ .ئەوەتا دەڵێت"ئەمانە (مەبەستی برایم ئەحمەد ومام جەلال وعومەر دەبابە وعەلی عەسكەری ونوری شاوەیس و سەید عەزیز شەمزینی وعەلی عەبدوڵڵا..هتد)هەموو مەلا مستەفای بارزانیان ئەوەندە خۆش دەویست كەزۆربەیان سوێندیان بەسەری دەخوارد,بەڵام وادیارە فیتنە وخۆپەرست ومەسڵەحەت پەرست ئەم كارەیان پێ ناخۆش بوو,بۆیە كەوتنە فیتنەیی وگێرەشێوێنی ودڵكرمێكردن لەهەردوو لاوە,بەڵام لەبەشی سەركردایەتی زیاتر گێرەشێوێنی وخۆپەرست وناحەزی مەسڵەحەتی كوردیان تیا بوو" ( گەلاوێژ :238 ).لەشوێنێكی تردا نووسەر دەكەوێتە ڕەخنەگرتن ودەڵێت"من بەش بەحاڵی خۆم بەماڵ ومنداڵەوە لەناو ئەو شەڕەدا بووین,زۆریشمان بەسەر هات لەو ڕێگە وبانە سەختانەدا كاتێك كە (ئاوەكورتێمان ) بەجێ هێشت وپەڕینەوە بۆ دیوی ئێران,ئێستاش كەدێتەوە بیرم موچوڕكم پیا دێت,چونكە شەڕەكە بەینی خۆمان بوو,بۆ بەدەستی خۆمان وامان لەیەكتری دەكرد.من خەتا دەخەمە سەر هەردوو باڵەكە بەبێ جیاوازی,من هەقم نیە هۆی شەڕەكە چی بووە وخەتای كام باڵ بوو,من خەتای هەردوو لا وەكو یەك دەگرم,چونكە دەبوو ئەو ڕۆژەیان لەبەرچاو بوایە وهەر لایەكیان لەعینادی وكەللەڕەقی خۆی بهاتایەتە خوارەوە وبیری لەخوێنی گەشی ئەو هەموو خەباتكەر ولاو گەنجە بكردایەتەوە كەخوێنیان هەموو بەفیڕۆ ڕۆیشت" (گەلاوێژ :242-243).لەسەر ئاشتبوونەوەی هەردوو باڵیش بەم شێوەیە دەڵێت"باوكی هێرۆ پێی گوتم: كاری چاكمن بەدەستەوەیە ئینشەڵا وا خەریكین لەگەڵ برادەرانی ئەولا ئاشت دەبینەوە,چونكە كاتێك ئێمە ڕازی نەبووین وجیابووینەوە,لەبەر ئەوەی ئەوان دەیانویست لەگەڵ حكومەت گفتوگۆ بكەن ودەیانگوت ئێمەی كورد ئەم شەڕەمان پێ ناكرێت وبابڵاوەی لێ بكەین,ئێمەش دەمانگوت:ئاخر بۆ دیسان شوێن درۆی حكومەت بكەوین؟ئێستا بووینەتە ئەم هێزە گەورەیە,كەچی قسەكەی ئێمە دەرچوو,دوای ئەوەی بووین بەدوو بەشەوە ودەربەدەربووین,ئەوانیش مانەوە لەبەردەستی حكومەت,حكومەت دوای بەینێك بیانووی پێ گرتن و واخەریكە هێرش دەكاتە سەریان,ئێمەش چۆن ئەمە قبووڵ دەكەین!بۆیە واپێشمەرگەو هێز وسەركردەكان هەموو دەگەڕێنەوە" (گەلاوێژ : 277). دوهەم /ڕەهەندە ئەرشیفییەكان.ئەم ڕەهەندە باسكردن وكۆكردنەوەی زانیارییە جیاوازەكانە ئەویش بەمەبەستی پارستنیان,یان كاركردنیان بەتایبەتی لەدەزگا وڕێكخراوە ئەكادیمی ولێكۆڵینەوەییەكان.سەرجەم زانیارییەكانی بیرەوەری گەلاوێژ بریتین لەم جۆرە ڕەهەندە,بەگەورە وبچووكی زانیارییەكان كاریگەری مێژوویی وفیكری وسۆسیۆلۆژی وسیاسی خۆیان هەیە.بۆ نموونە كاتێك,بەهۆی شەڕی براكوژی لەئێران دەبن,ڕەخنە وستایشی هەندێك سەركردە وپێشمەرگە بەم شێوەیە دەگرێت ودەڵێت"هەندێكیان وایان دەزانی هەنگیان لەدارا دۆزیوەتەوە,هی وایان هەبوو هەر گورج دەیویست بێتە تاران بۆ گەڕان وچوونە شوێنی ڕابواردن...هی دیكەشیان كەبەشی زۆری سەركردە بوو,ئەم ڕووداو وپەنابەری وژێر دەستەیی ساواك ودەستتەنگ خوورییەیان پێناخۆش بوو,پێشمەرگەش هەموو ڕۆژێك ڕووداوێكی ناخۆشیان لێ دەقەوما,كەهەندێك كەوتنە شەڕوشۆڕ لەگەڵ ماڵ ومنداڵیان ودڵپیس بوون...پێشمەرگەش هەبوو گورج ڕووی لەقومار وساختە وفرتوفێڵ وبەدخوویی كرد,كەخەڵك سەری سۆڕدەما لەكاری خواو چاوی ئەبڵەق دەبوو,ئەمە چۆن ئەوە هەمان ئەو پێشمەرگەیەیە كەچەند مانگێك لەوەوپێش قارەمان وپاڵەوانێتی وای دەنواند كەمودیر ئەمنی حكومەت وكاربەدەستانی بەنیوە شەو لەسەربان و,لەناو جێگەكانیان دەردەهێنا ودەیبرد وتەسلیمی شۆڕشی دەكردن.پێشمەرگەی واش هەبوو شەو ڕۆژ چاوی لەخاك وخۆڵی ئەودیوی خۆمان بوو,هەمیشە چاوی پڕ بوو لەفرمێسك ودڵتەنگ وسەرلێشێواو,تاوەكو یەك دوانێك لەو سەرلێشێوانە خۆیان كوشت " گەلاوێژ:267). تێكڕا ئاگاداری ئەوە نەبووین كەبرایم ئەحمەد لەپاڵ كارنامە سیاسی وفیكرییەكانیدا,كارنامەیەكی تری جیاوازی لەئەستۆ گرتبوو,ئەویش,وەك كەسێكی خاكی وخاوەن هەڵوێست, فریاكەوتن وبەهاناهاتنی كەسانی ڕاكردوو لەدەست ڕژێمی سەددام. نووسەر(گەلاوێژ) بەم جۆرە بۆمان دەگێڕێتەوە ودەڵێت"هەموو ڕۆژێك تەلەفۆن دەكرا بۆ باوكی هێرۆی خۆشەویستم لەفڕۆكەخانەی هیترۆوە كەمیستەر برایم ئەحمەد دەبێت بێت بۆ فڕۆكەخانەی هیترۆ,هەندێك خەڵك هاتوون,ئێستا گیراون,چونكە هیچ پێناسەیەكیان پێ نییە,دەڵێن خزمی برایم ئەحمەدین,یان هەندێك دەڵێن ناسیاوی ئەوین ولەحیزبی ئەوین,ڕامان كردووە لەدەست سەدام,ئەگینا دەكوژراین,بۆیە تكایە دەبێت بێت بەلایانەوە وبزانین ئەمانە دەناسێت؟ئیتر بەفر بوایە باران بوایە باوكی هێرۆی بەستەزمان بەو ئێوارەیە یان بەو شەوە سواری پاس وشەمەندەفەر دەبوو,دەچوو بەلایانەوە,كەزۆر جار باوكی هێرۆ دەیگوت: حەرام هەر نەمدیوون ونازانم كێن؟!بەڵام چۆن وای دەگوت,دوایی ڕەوانەیان دەكردنەوە وتووشی هەزار بەڵا دەبوون,بۆیە ناچار بەدیاریانەوە دەمایەوە تاوەكو قسەی بۆ دەكردن وڕزگاری دەكردن,هەندێكیانی لەگەڵ خۆی دەهێنایەوە بۆ ماڵەوە,یان شوێنێكی بۆ پەیدا دەكردن تاوەكو ئیشیان بۆ جێبەجێ دەبوو" (گەلاوێژ:345-346) سێهەم /ڕەهەندە تایبەتییەكان.ئەم ڕەهەندە گەیاندنی نامەی خاوەن بیرەوەرییە بۆ خوێنەر ووەرگر,ئەویش بەمەبەستی وەرگرتنی زانیاری تایبەت ودەستنیشانكردنی كەسێتی وژینگەكەی.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا هەندێك جار وبەمەبەستی ڕوونكردنەوەی زیاتر,ئاماژە دراوە بەم جۆرە ڕەهەندە,لێرەشەوە ئەگەری زۆری ئەوە هەیە دیدی خوێنەر بەلای ئەو زانیارییە ڕابكێشت ودواتر بۆچوونێكی تر لەسەر خاوەن بیرەوەری دروست بكات كەپێشتر ئەو بۆچوونە جۆرێكی تر بووە.بۆ نموونە,گەلاوێژ باسی سەرەتاكانی ژیانی خۆی دەكات كەچۆن هێشتا منداڵ بووە و دەستی داوەتە قەڵەم ونووسین وبڵاوكردنەوە.ئەمە بۆ باسكردن لەسەرچاوەلێگرتنەكانی گەلاوێژ كارێكی زۆر پێویستە تاخوێنەر ئاگاداری ئەوە بێت هەوێن وهۆكارییەكانی نووسین دەگەڕێتەوە بۆ چی!ئەوەتا دەڵێت"لەمنداڵییەوە حەزم لەقەڵەم وكاغەز وبوو,بیرم دێت تازە چووبوومە مەكتەب كەدەگەڕامەوە ماڵەوە,لەجیاتی چوونە بەردەگا ودەرەوە ویاری لەگەڵ هاوڕێكانم,ئەگەر چی ئەو كاتە دوور خرابووینەوە بۆ بیابانی عەفەك كەحكومەتە بەدناوەكەی ئەو كاتە نەفییان كردبووین بۆ ئەوەی خاڵە هەمزەم (هەمزە عەبدوڵڵا)...زۆر جار قەڵەمەكانم لەژێر سەرینەكەم ڕیز دەكرد,كاتی نووستن....لەبەر ئەوە من وقەڵەم ودەفتەر وكاغەز زۆر هۆگری یەكین...یەكەم نامە ونووسینم نارد بۆ بڵاوكردنەوە كەهێشتا كچۆڵە بووم,ساڵی 1945 نامەم بۆ سەباحی گۆرانیبێژ نووسی وناردم بۆ گۆڤاری السینما والكواكب,ئەوانیش بۆیان بڵاوكردمەوە,زۆر زۆر دڵم پێی خۆش بوو,دواییش هەر وردەشتم دەنووسی.بەڵام ساڵی 1975 بەپەنابەری چووینە لەندەن....لەلەندەن زۆر وتار ونامەشم دەنووسی ودەمنارد بۆ ڕۆژنامە عەرەبییەكان بەتایبەتی ڕۆژنامەی (العرب )دیارە بەناوی خۆمەوە نا,هەندێك جار (أم زینب ) و(أم هیفا),جارێك لەسەر جیهانی ژنی ئەنوەر ساداتم نووسی " (گەلاوێژ:285-286).لەمەش زیاتر,نووسەر ,لەزەمەنی ئاوارەیی وپەناهەندەیی وبەتایبەتی لەتاران دەچێتە نێو هەندێك وردەكاری ژیانی خۆی ومنداڵەكانی,كەئەمە لەلایەكەوە بەشێكن لەبایۆگرافیای خێزان ولەلایەكی تریشەوە بۆهونەر وكارە دەستڕەنگینییەكان" وردە وردە لەتاران ڕاهاتین,هەرچەندە زۆر دڵتەنگ وچاو بەفرمێسك بووین,بەناچاری خۆمم سەرقاڵ دەكرد,خەیاڵم دایە دروومان وچووم لەپەیمانگەی خەیاتی ناوی خۆم تۆمار كرد,مەكینەیەكی دروومانیشم كڕی كەدەخرایە جانتاوە...ئیتر كەوتمە قات وجلدوورین بۆ خۆم وبۆ ڕێسانی خوشكم..بەڵام هێرۆی كچم لەگەڵ ئەوەشدا كەلەمەكتەب دەیخوێند,بەڵام هەر خەریكی دروومان بوو بۆ خۆی..كچەكانم لەهەندێك كاردا هونەرمەندن وەكو شانازی كچم كەوێنە وتابلۆكێشێكی زۆر شارەزایە,هەروەها لەماڵداریشدا مرەتەبە وئیشی جوانە,تاوەكو لەنووسین وگوتنی هەندێك شیعری ڕەخنە وگاڵتەئامێزیشدا,هەروەها دەتوانێت ئاوازی خۆشیش دابنێت بۆ سروود وشتی تر...هەروەها هەڵۆی كوڕیشم ڕەسم وتابلۆی جوانی دەكێشا,هەیڤیی كچیشم ئەو بەهەرەیەی هەیە...هاوڕیی كوڕیشم زۆر هونەرمەندە لەوێنە وتابلۆكانیشدا,هەروەها لەدیزانی جلوبەرگدا...هەروەها باڤێلی نەوەشم وێنەكێشێكی زۆر لێهاتووە " ( گەلاوێژ:269-270). - دەستوورەكانی بیرەوەری: لەجەمسەرێكی ترەوە,بیرەوەرییەكان لەدوو ئاستی سەرەكی پێك دێت,ئەوانیش لۆژیكێكی ژیری وعەقڵانی كەدەگەڕێت بەدوای هۆكار وچەمكە بەڵگەییەكان,ئەوی تریشیان سۆزێكی خۆڕسكی وعەفەویی كەخۆی بەخاوەندارێتی زانیارییەكان دەزانێت,ئەمەش دوای ئەوەی وەك حەز وخولیاو ئارەزوو چێژ لەو زانیاریانە وەردەگرێت ولەزۆربەی دۆخەكانیشدا بەرپرسیارێتی زانیارییەكان لەئەستۆ دەگرێت.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا هەردوو جۆر بەدی دەكرێن ولەم گۆشەیەشەوە دەستوورەكانی بیرەوەری دابەش دەبن بەسەر ئەم خاڵانەی لای خوارەوەوە: 1- زمانی گێڕانەوە.زمان بنەمایەكی هەرە گرنگی دەقە ئەدەبی وشیعری وگێڕانەوەگەرییەكانە,لەگۆشەیەكەوە,ئیستاتیكای دەق نیشان دەدات ولەگۆشەیەكی تریشەوە ڕۆشنبیریەتی خاوەن دەقەكان وهێزی بەكارهێنانی وشە ودەستەواژە هونەری وپێویستییەكان.یان وەك,الفیروز ابادی دەڵێت" جوانی داڕشتنی گێڕانەوەیە" (الفیروزابادی :261).لەگەڵ ئەمەشدا زمانەكان بەپێی ڕەگەزی بابەتەكان گۆڕانكاریان بەسەر دێت وەك جیاوازییەكانی زمانی شیعر وزمانی چەمكە گێڕانەوەییەكان,یان زمانی چیرۆك وڕۆمان لەگەڵ زمانی بیرەوەرییەكان.لەزمانی بیرەوەریدا,نووسەر,سەرەتا,هەوڵ دەدات زمانی تێكڕای خەڵكی بەكاربهێنێت,یان دەچێتە نێو زمانێكی زۆر خۆڕسكی وعەفەوی.واتا زمانێكی سادە وگفتوگۆی ڕۆژانە,دوور لەچڕێتی وتەمومژییە ماناییە فەلسەفییەكان.ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت,زمانی بیرەوەرییەكان بەشێك نەبن لەخێزانی زمانە ئەدەبییەكان بەوپێیەی زمان,ئاڵۆز بێت یان سادە,ئەوا كارنامەكەی تەنها هونەری نیە,بەڵكو گەیاندنیشە ئەویش بەمەبەستی تێگەیشتن وهەستكردن بەناوەڕۆكی زانیارییەكان.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا تێبینی ئەوە دەكرێت زمانەكە بەشێوازی تۆمارنامەیی وڕیپۆرتاژی وڕۆژنامەگەری بێت كەئەمەش پێویستی بەداڕشتنێكی هونەری هەیە.بەمانایەكی جیاوازتر, زمانی ناوەندی هەڵبژاردووە لەنێوان زمانی تێكڕای خەڵكی وزمانی نووسین,كەئەمە بەلای ئێمەوە بەزمانی سێهەم هەژمار دەكرێت.ئەم جۆرە لەبەكارهێنان زۆر گونجاوە بۆ نووسینە تۆمارنامەیی وئەرشیفییەكان چونكە بابەتەكانی گێڕانەوەی بەسەرهاتەكانە وپێویستیان بەزمانە هێمایی وڕەوانبێژییەكان نییە.لەوەسفی ڕووداوێكدا ,گەلاوێژ بەم شێوەیە دەدوێت"شەو داهات,ئیتر هەرچۆنێك بوو هەریەكە بەلایەكدا وەك بوراوە وماندوو ومردوو كەوتین,كاك سمایل سەرهەنگ ودڵسۆزەكانی تریشمان هەموویان لەدەورمان بوون وبەنۆرە ئێشكیان دەگرت تاوەكو بەیانی.بەیانی هەر ئەوەندە چاومان كردەوە,سەیر دەكەین پێشمەرگەی بریندار بەسواری وڵاخ بەشاخی سوركێودا هەڵگەڕان وگەیشتنە لامان.گوتیان لەودیو شاخەكە شەڕێكی گەورەیە...پێشمەرگەیەك گوللەیەك بەرسنگی كەوتبوو هەر خوێنی پێا دەهاتە خوارەوە,بەبێ دكتۆر وبەبێ دەرمان,ئەوانی تر هەندێك بەرقاچیان كەوتبوو,هەندێك بەرشوێنی تریان,بەڵام ئەوەی بەر سنگی كەوتبوو زۆر بێحاڵ بوو كەئاگایان لێیان بن,لەناو ئەو كەسانەدا ئەژی گۆران یان لەگەڵدا بوو,ئیتر چوین بەپیریانەوە ونوێن وشتمان پێ دان,بریندارەكانیان داگرت...ئەژی گۆران دەستی نیمچە دكتۆری هەبوو,زۆر ئاشنایەتیمان هەبوو لەگەڵ باوك ودایك وخێزانیان,هەر سەیری كرد وگوتی:بەخوا ئەم حەبانە زۆر باشن,یاڕەبی سەد جار شكور" (گەلاوێژ :255-256).لەدەرەوەی بیرەوەری,گەر گوێ لەقسەكانی گەلاوێژ بگرین كەبەشێكیان لەچاوپێكەوتنە ڕاگەیاندنییەكاندا بەدی دەكرێت ئەوا بەئاشكرا لێكچوونێك هەیە لەنێوان زمانی گفتوگۆی وزمانی بیرەوەرییەكانی كەئەمە بەلای گەورە نووسەرەوە(فیلیب لجون)مەرجێكی سەرەكی گێڕەوەرە لەهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی وبیرەوەرییەكاندا ( لجون,فیلیب ( 1994 ) :39 ). 2- توخمەكانی گێڕانەوە.لەم لێكۆڵینەوەیەدا توخمەكان دابەش دەكەین بەسەر: یەكەم/ ڕووداو.ڕووداو ئەو بابەت وبابەتانەیە كەنووسەر قسەی لەسەر دەكات وبەگرنگیان دەزانێت,لەبواری هونەری گێڕانەوەگەریدا پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەكەسەكەكان وبابەت وهەڵوێستەكانیانەوە هەیە,ئەمەش تەواو دەچێتە تیۆری كار وكاردانەوە( عپمان,بدری( 1986):242), وەك ئەوەی كەسەكان بابەتەكان ڕادەكێشن,پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.بەمەش ڕووداو دەبێتە كەسێتی كەسێتییەكان,بەڵكو بریتییە لەكۆمەڵێك ڕووداوی بچووك كەدواتر كارلێكێك لەگەڵ خۆیاندا دروست دەكەن ولەكۆتایدا ئەم كورتیلە ڕووداوانە دەبنە بابەتی گێڕانەوەكە, بەنموونەی بیرەوەرییەكان,یان دەقێك پێكدەهێنن وكردار وهەڵسوكەوتی كەسێتییەكانی فاكتەرێكی هەرە بەهێزی ڕووداوەكانە,هەروەك یۆری لوتمان دەڵێت( بنكراد,سعید( 1995) :34-35).لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ڕووداوەكان هەمەچەشن وجۆرن,هەندێكیان تایبەتە بەخودی نووسەر وهەندێكی تریان بەكەسە بەشداربووەكان,كەنموونەیان یەكجار زۆرە.بەدیوێكی تردا هەندێكیان سۆسیۆڵۆژی وهەندێكی تریان سیاسی وفیكری.كەواتە ڕووداو بریتیە لەدەق ودەقەكەش دابەش دەبێت بەسەر چەندین بابەتی جیاواز وفرە دەنگی كەسەكان.لەم بیرەوەرییەدا نووسەر,لەجەمسەرێكەوە,پشتی بەگێڕانەوە زنجیرەییەكانە ولەجەمسەرەكانی ترەوە بە پچڕپچڕی وخولانەوەیی.لەنێو بیرەوەرییەكانیدا ولەپاڵ گرنگیدان بەچەندین كەسایەتی سیاسی وسەربازی وسەركردە(برایم ئەحمەد,هەمزە عەبدوڵڵا,مەلا مستەفای بارزانی,مام جەلال,عومەر دەبابە,عەلی عەسكەری,نوری شاوەیس...هتد),گەلاوێژ,لەهەمان كاتدا, بایەخی بەچەند كەسێتییەكی لاوەكی داوە, بەنموونەی (خولە) كەكەسێكی قۆشمە وخۆشەویست بوو,بەردەستێك بوو لەماڵی برایم ئەحمەد وگەلاوێژ.ئەوەتا گەلاوێژ بەم شێوەیە باس لەكەسێتی ئەم كەسە دەكات ودەڵێت"خولە شێتی كوڕمان كەدەمێك ساڵ بوو لەلامان بوو,هەموومان زۆرمان خۆش دەویست,ئێجگار دڵسۆزمان بوو,..بەڵام كەمێك ڵاڵەپەتە بوو,زۆر چاونەترس بوو,دەهات بەگژ هەمووماندا ونەدەترسا,پشتئەستوور لەوەی كەخۆشمان دەویست ودڵنیا بوو لەوەی كەهەرچییەك بڵێت تەنیا ڕەنگە دوو سێ بۆڵە ودوعای لێمان بەربكەوێت...كەكاتێك پۆلیس وئەمن دەهاتن لەبەغدا وكەركووك وسلێمانی ماڵیان دەپشكنی,خولە چی پێ دەكردن وچۆن دەچوو بەگژیاندا وچەند جارێكیش هەر لەمردن ڕزگاری بوو,ئەوەندەیان لێ دابوو...لەڕۆمانەكانی "بەرەو ئەشكەوتی دلێران"لەهەر سێ بەشەكەی بەناوی تۆفەوە ئەو باسانەی نووسیومە وكردوومە ئەوە هەمووی خولە وكردەوەكانین." (گەلاوێژ :248-249).لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,هەر سێ جۆری گێڕانەوە پەیڕەو كراوە,یان بەكارهاتووە.واتە شێوازی زنجیربەندی ناتەواو كەڕووداوەكان,بۆ ماوەیەكی زەمەنی دیاریكراو, لەسەر هێلێكی ستوونی دادەبەزن,وە شێوازی پچڕپچڕی كەنووسەر بەمەرجی نەگێڕاوە بەشێوازی زنجیرەبەندی ڕووداوەكان دابەزێنێت وهەندێك جار بەهۆكاری گەڕانەوە بۆ دواوە وباسكردن لەدوای زەمەنی گێڕانەوە (ئایندەیی) ڕووداوە گێڕانەوەییەكان بەپچڕی دێنە بەر دیدی خوێنەر.لەشێوازی خولانەوەیشدا گەلاوێژ, بەهۆكاری چەندێتی بابەت وڕووداو ,كارلێكێك لەنێوان كەسێتییە سەرەكی ولاوەكی وڕووداوە جیاوازەكاندا دروست دەكات ,كەهەموویان بۆ بیرەوەرییەكە گرنگی تایبەتی خۆیان هەیە,ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژ,لەیەك كاتدا بایەخی بەسەرجەم كەسێتی وڕووداوەكان داوە,چونكە ئەو كەسێتی وڕووداوانە بەشێكن لەمێژووی نووسەر خۆی وناتوانێت پشت گوێیان بخات. دوهەم / كەسێتییەكان.كەسێتییەكان دەروازەیەكن بۆ خوڵقاندنی مانا وبابەت وڕووداوەكان (هلال,محمد غنیمی (1973):562).بەدیوێكی تردا,هەروەك تودوروف ئاماژەی پێداوە,كەسێتی لەڕەهەندە گێڕانەوەگەرییەكاندا بابەتی مەسەلەكانن (تودوروف (2005) :73).لەگێڕانەوەگەرییەكاندا,ڕەهەندەكانی كەسێتی دابەش دەبن بەسەر: - ئەو كەسێتیانەی ,پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەگێڕانەوەكان هەیە.گەر بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ بەنموونە وەربگرین ئەوا ڕاناوی قسەكەر ,كەخودی نووسەرە,ئەم ڕۆڵە دەبینێت ولەدید وهزری خۆیەوە وبەیارمەتی سەرچاوەلێگرتنەكان (المرجع) ڕووداوەكانمان بۆ دەگێڕێتەوە,بەڵكو خۆی دەكاتە بابەتێكی سەرەكی بیرەوەرییەكان.دواتر كەسێتی تر بەدەردەكەون لەژێر ناوی كەسێتییە لاوەكی وتەوەرییەكان كەئامادەبوونیان پێویستییەكی بابەتی ولۆژیكییە وبەبێ ئەم كەسێتیانە ڕووداوەكان بەهای گێڕانەوەیی خۆیان لەدەست دەدەن. لەگەڕاندنەوەیان بۆ سلێمانی وباسكردن لەهەڵوێستەی برایم ئەحمەد,گەلاوێژ دەڵێت"زۆر چاك لەبیرمە جارێكیان تازە لەكەركووكەوە گەڕابوینەوە بۆ سلێمانی,كەدەبوو دوای ساڵێك بەندكردن (برایم ئەحمەد) دوو ساڵیش لەژێر چاودێری پۆلیس بوایە,ساڵی 1952 بەچاودێری پۆلیس ڕەوانەی كەركوك كراین,ئەمیش بەهەوڵدانی ئەو برادەرە كوردانەی لەبەغدا لەگەڵ حكومەت كاریان دەكرد,وەكو خوالێخۆشبوان حەمە سەعید قەزاز وماجید مستەفاو وچەند كەسێكی تریش كەلەجیاتی ناردنی بۆ ئەبو غرێب وناسریە بۆ ژێر چاودێری پۆلیس,بۆ دوو ساڵ بینێرن بۆ كەركووك.چووین بۆ كەركووك ودوای دوو ساڵ گەڕاینەوە بۆ سلێمانی,هەڵۆی كوڕم شەش مانگان بوو,چونكە ئەو لەكەركووك لەدایك بوو.كە گەڕاینەوە بۆ سلێمانی چووینە خانوویەكی كرێوە لەئەسحابەسپی,چونكە خانووی خۆمان كەئێستا بووەتە گەلەری زاموا,خانووی كۆنی باوك وباپیری باوكی هێرۆیە وباوكی هێرۆ لەو خانووەدا لەدایك بووە...بەیانییەك لەدەرگایان دا وئەوەی چوو كردیەوە گەڕایەوە وگوتی:كاك برایم میوانە,ناوی جەمال بابانە.جەمال بابان كاتی خۆی وەزیر بوو,بەڵام ئەو كاتەی كەهات بۆ لامان لەوەزارەتدا نەمابوو,حكومەت ناردبووی وپێی گوتبوو:ئەگەر بتوانیت برایم ئەحمەد وا لێ بكەیت كەبێت كاری حكومەت وەربگرێت,هەرچی خۆی حەزی لێ بكات,دەڵێن حەزی لە ڕەیسی مەحكەمەی تەممیزە,یان هەر چییەكی تر بێت,تۆ بتوانیت ڕازی بكەیت,تەنیا سیاسەت نەكات تۆش دەكەینەوە بەوەزیر.ئیتر جەمال بابان بەو ئومێدەوە گەیشتە لامان,بەڵام باوكی هێرۆ هەر لەقسەی خۆی نەهاتە خوارەوە " (گەلاوێژ :337-338). - ڕەهەندە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان وپەیوەندی گێڕەوەر بەفینۆمینیای دەوروبەر,هەر لەخێزان تا دەگاتە پەیوەندییە دەرەكییەكان.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا چەندین جار ئەم ڕەهەندە بەرچاو دەكەوێت,بۆ نموونە گێڕەوەر (گەلاوێژ)لەشەڕی برا كوژیدا ئاماژە بەدۆخێكی سۆسیۆڵۆژی وخێزانی دەدات وباس لەمامە محەمەد ودایكی وكێشەكانیان دەكات "لەدوای بەینێك دایكم دەبوو بگەڕێتەوە بۆ بەغدا لەبەر خاڵە محەمەدم,كەئەو لەسلێمانی مابۆوە ونەخۆش بوو,دایكم بەهەڵەداوان هاتبوو بۆ لامان كەبیستبووی بووەتە شەڕی باڵی مەكتەبی سیاسی وباڵی خوالێخۆشبوو مەلا مستەفا بارزانی,وابەلۆری وعەسكەری حكومەتەوە باڵی سەرۆك بارزانی چوونەتە سەریان,ئیتر دایكم بەستەزمانە وەك شێت كەوتبووە ڕێ وخاڵمی بەجێ هێشتبوو,بۆیە بەردەوام چاوبەفرمێسك بووین بۆ خاڵە موحەممەدم.دوایی گەیاندبوویانە بەغدا بۆلای ڕێسانی خوشكم ومنداڵەكانی,كەچەند مانگێك بوو دكتۆر سەدیق ئەتروشی مێردی ئەمری خوای كردبوو,چوار منداڵی سەر وبنكەی بێباوان وهەتیو كردبوو.كاك سەدیق زۆر خۆشەویست بوو لەلامان وزۆر ئینسانێكی بەڕێز وپاك وڕۆشنبیر ودڵسۆز بوو.لەبەغدا كاتی خۆی لەسەردەمی عەبدولكەریم قاسم بۆ وەزیر كاندید كرابوو....دوای گەڕانەوەشی ئەوەندەی پێ نەچوو ئیتر ئەو خاڵە فیداكار ودڵسۆزەم ئەمری خوای كردبوو." (گەلاوێژ :268-269). - ڕەهەندە سایكۆڵۆژیاییەكان كەهەڵدەستێت بەدەرخستن وئاشكرا كردنی زانیارییەكان.لەبیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژدا,ئەم جۆرە ڕەهەندە چەند جارێك دووبارە بوونەتەوە,بۆ نموونە لەكاتێكدا لەبەغدا دەبن ,بەرزان تكریتی سەردانیان دەكات ودوای گفتوگۆیەكی توند وزبر ,گەلاوێژ داوا لەهەڤاڵی خوشكەزای دەكات كەنەهێڵێت ئیشكەرەكان چا بهێنێت بۆ میوان,داوای كرد خۆی بەم كارە هەڵسێت چونكە باش سایكۆڵۆژیای بەرزانی خوێندبۆوە كەكەسێكی گوماناوییە وترسی لەخۆی هەیە ژەهرخوارد بكرێت,كاتێكیش چاكە هات ,سەرەتا هێنای بۆ گەلاوێژ,بەڵام بەرزان گوتی"نا نا ئەم پیاڵەیە هیی تۆ نییە,ئەمەی تر هەڵبگرە" گەلاوێش دەڵێت"بەڕاستی كردەوە وقسەیەكی باش نەبوو,چونكە هەر زوو هەستم كرد بارزان هەندێك سڵەمییەوە ومنیش زۆرم پێ ناخۆش بوو كەهەڤاڵ وای كرد چونكە هەرچییەك بێت میوانی پێ دەكەوێتە گومانەوە,بۆیە كەچایەكەی دایە دەستم وگوتی :ئەمە هی تۆیە ودوایی ڕایگرت بۆ بارزان,دیار بوو بەنابەدڵی هەڵیگرت وداینایە بەردەمی خۆی,منیش هەر گورج چایەكەی خۆمم خستە بەردەمی وچاكەی ئەم هەڵگرت وبەهەڤاڵم گوت:وابزانم ئەمەی كاك بارزان چای من بوو,چونكە من چای سووك دەخۆمەوە" (گەلاوێژ :312-313). سێهەم / زەمەن وجێگە.زەمەن وجێگە كەرەستەیەكی هەرە گرنگ وپێویستی دەقی ئەدەبییە بەگشتی وهونەری گێڕانەوەگەرییەكانە بەتایبەتی,وەك هیچ دەقێكی گێڕانەوەگەری بەبێ زەمەن وجێگە ئەنجام نادرێت.زەمەن بزوێنەری ڕووداوەكانە وجێگەش ڕاڤەكردنی ,تەنانەت هەر ئەم دوو چەمكەیە كەسێتی كەسێتییەكان دەستنیشان دەكەن (یقگین,سعید(1998) :27).لەجەمسەرێكی ترەوە زەمەن كەرەستەیەكی ڕێكخستنی ڕووداوەكانە وجێگەش بابەتێكی كارلێكییە لەنێوان كەسێتی وڕووداوەكاندا.قوتابخانەی ڕووسی,بەتایبەتی تۆماشۆفسكی ( 1890- 1957 )زەمەنی گێڕانەوەی دابەش كردووە بەسەر دوو تەوەردا,یەكەمیان زەمەنی ناوەڕۆكی گێڕانەوە كەبریتیە لەزنجیرەیەك لەڕووداوە یەك لەدوای یەكەكان ولەنێوانیاندا پەیوەندییەكی لۆژیكی زنجیرەبەندی هەیە وسەرجەمیان باس لەقۆناغێكی زەمەنی دیاریكراو دەكەن,وەك ئەوەی ڕووداوەكان بەشداربن لەناساندنی ئەو قۆناغە زەمەنییە.دوهەمیان,بابەتی گێڕانەوە كەبریتیە لەگێڕانەوەی ڕووداوەكان بەڵام لەنێو چوارچێوەی كارێكی ئەدەبیدا ,دوای ڕووداوەكان بەدەردەكەوێت. (بحراوی,حسن( 1990 ) :107).پێوەرەكانی زەمەنیش دابەش دەبن بەسەر ئەمانەی لای خوارەوە: - گەڕانەوە بۆ دواوە (فلاش باك ): هونەری بیرەوەری لەسەر بنەمای گەڕانەوە بۆ زەمەنی ڕابردوو(فلاش باك) دادەمەزرێت,لەنێو گێڕانەوەكانیشدا, بەهەردوو تەوەری زەمەنی (ناوەڕۆكی گێڕانەوە وبابەتی گێڕانەوە),جارێكی تریش ڕووبەڕوی گێڕانەوەیەكی تر دەبین.بەمانایەكی تر,گێڕەوەڕ,وەك كردارێكی بەڵگەیی وبەهێزكردنی ڕووداوەكان وبەرچاوڕوونی خوێنەر بۆ ئەو ڕووداوانە,بەپێویستی دەزانێت جارجارە بگەڕێتەوە بۆ زەمەنی پێش گێڕانەوەكانی ((علی,هیپم الحاج(2008):63 ),لێرەشەوە دوو جۆر گەڕانەوە بەدی دەكرێت: یەكەمیان / گەڕانەوەی دەرەكی,بریتیە لەگەڕانەوەی ئەو ڕووداوانەی دەكەونە پێش دەستپێكردنی گێڕانەوەكە. دوهەمیان /گەڕانەوەی ناوەكی,بریتیە لە گەڕانەوەی چەند ڕووداوێك لەنێو خودی گێڕانەوەكەدا (زكریا,عبدالمنعم (2009) :40- 112). لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا,هەردوو جۆرەكە بەدی دەكرێن بەتایبەتی جۆری دوهەمیان.لەجۆری یەكەمیاندا ,نووسەر,یان گێڕەوەر,لەبەش دوهەمی بیرەوەرییەكانیدا,سەرەتا باس لەزستانی 1964 دەكات كەزستانێكی یەكجار سەخت وسارد بووە بەتایبەتی لەو شوێنانەی كەخۆی وپێشەمەرگەكانی لێ بوون بەنموونەی ئاوكورتێ وخەزێنە وژاڵە,دوای وەسفێكی ئەو دیمەنە بەبێ ئەوەی بچێتە نێو ووردەكارییەكانەوە وبەرلەوەی دەستپێكی گێڕانەوەكەی قووڵ بكاتەوە وبەردەوام بێت,دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنێكی پێشتر,ئەوەتا دەڵێت" پێش ئەوەی فەسڵ ئێجگار وای لێ بێت,باوكی هێرۆ لەڕێی ئێرانەوە چووبووە دەرەوەی وڵات,هەروەها مام جەلالیش چووبوو,هەر كەسەیان بۆ لایەك بۆ ناساندنی شۆڕش بەوڵاتان,بۆ داوای یارمەتی لەهەندێك وڵاتانی ئاگاداری كێشەی كورد...شای ئێران زانی شۆڕشی كورد خۆی گرتەوە وزۆر هاتووەتە پێش وهێزی پێشمەرگە دلێرەكان چەند سەركەوتوو بوون,ئێرانیش كەوتە پشی پشی بۆ شۆڕش و سەركردەكانی كەدەتوانن خەڵك بنێرن بۆ خۆیان كەلوپەل وخواردن وزەخیرە بكڕن وهەموو پێویستییەكانیان دەست بخەن,هەروەها ڕێگەش كراوەیە بۆ سەركردەكانی كورد كەبەئێراندا بێن وبڕۆن ...پێشمەرگەش بڵاودەبوونەوە ودڵیان خۆش دەبوو,چونكە وامفاوەزات دەستی پێ كرد ودەهاتنە ناو شارەكان بۆ سەردانی كوردەكان...لەناو ئەو هەموو حكومەت وكودەتاچییانە تەنیا لەشۆڕشی چواردەی تەمموزی 1958 زەعیم عەبدولكەریم قاسم باش بوو بۆ كورد وهەموو میللەتی عێراق,لەدەستووری عێراقیشدا ددان بەوەدا نرا كەكورد وعەرەب شەریكن لەم وڵاتەدا ومافیان وەكو یەك وایە" (گەلاوێژ:226 -228). لەجۆری دوهەمیاندا,نووسەر بەدیمەنێك یان گێڕانەوەیەك دەست پێ دەكات ودواتر زۆر بەخێرایی دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی ڕابردوو,بەڵام ئەوەندە ناخایەنێت,بەزوویی دەگەڕێتەوە بۆ گێڕانەوەكەی سەرەتا وبەردەوامییەكی پێ دەدا .بۆ نموونە,زەمەنی گێڕانەوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1964,كاتێك لەتارانی پایتەختی ئێران وبەهۆی شەڕی براكوژییەوە گیرساونەتەوە وباس لەجوانییەكانی ئەو شارە دەكات"تاران بگرە هەموو ئێران زۆر لامان سەیر وسەرنجڕاكێش بوو,كەئەوەندە دوكانی گوڵفرۆشی لێ بوو,ئەوەندە بەزەوق بوون لەگەڵ گوڵ وگوڵزار " (گەلاوێژ :273),دوای ئەم باسە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵ 1941 و1942,بەڵام وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ماوەی باسكردنە زۆر كورتە وبەخێرایی دەگەڕێتەوە بۆ تاران وساڵی 1964,ئەوەتا دەڵێت"ساڵی 1941 و1942 من وخوشكم منداڵ بووین,لەقوڕنە دەمانبینین كەئینگلیز لەبەسرەوە دەهاتن,هەر لەبەردەم ماڵەكەمان درەختی كۆنی لێ بوو پێیان دەگوت"ئیبراهیم خەلیل" دەهاتن لای درەختەكە دادەبەزین وبەچەقۆ داریان لێ دەتاشی ودەیانخستە قتووەوە وبۆ پیرۆزی دەیانبرد" (گەلاوێژ :274 ).دواتر گەڕانەوە بۆ تاران"كەلەتاران بووین زوو زوو كاكە سەید عەزیز شەمزینی سەری دەداین بەدەست ودیاریی زۆرەوە وەك فەردە برنجی كوردی وزۆر شتی تریش "(گەلاوێژ:274). - ڕابینین (الاستباق): ڕابینین (الاستباق)بەلای جیرار جینێت ەوە بریتیە لەجوڵەی گێڕانەوە بەرەو ڕووداوێكی داهاتوو,یان دەست پێكێك بۆ دامەزراندنی ڕووداوێكی داهاتوویی (جینیت,جیرار ( 1997) :51 ).لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ڕابینییەكی ئاشكرایی بەدی دەكرێت,ئەمەش هەڵگری سروشتێكی ئەرێنییە, ئامانجەكەشی بریتیە لەگەیاندنی ئەو زانیارییانەی دەكەونە دوای زەمەنی گێڕانەوە (الشمالی (2006):168).,هەندێك جاریش بەهۆی پێشبینییەكانی نووسەرەوە ئەم جۆرە ڕابینینە دەبنە واقیع ولەخەیاڵ دووردەكەونەوە .لەیەكێك لەگێڕانەوەكاندا,گەلاوێژ باسی كابرایەكی چاوساغی دەوڵەتی ئێرانی دەكات كەهاتووە بۆلایان بەمەبەستی یارمەتی وگواستنەوەیان بۆ تارانی پایتەخت,بەڵام ئەم كەسە دەبێتە كەسێكی گوماناویی بۆ گەلاوێژ.بەپێ گریمانەكان ئەمە جۆرێكە لەخوێندنەوە سایكۆڵۆژییەكانی گەلاوێژ ودواتر ئەم خوێندنەوە ڕابینینە جێگەی خۆی دەگرێت,ئەمە لەكاتێكدا كەسە نزیكەكانی خۆی ئەو جۆرە باوەڕەیان لادروست نابێت"ڕۆژێك ئاگادار كراین كەكەسێكی دەوڵەت دێت بەدواماندا ودەمانباتە تاران چونكە جێگەمان بۆ دانراوە.ئێمەش كەوتینە خۆمان وئەو كەسانەی لەگەڵمان وخۆمان وچاوەڕێی زەلامەكەمان كرد تا دێت بەدواماندا....زەلامی دەوڵەت...پیاوی ساواك بوو,هەر سەرو چاو وسەروسەكوتیم دی بەدایكم وئەوانم گوت ئەمە بەخێرێ ڕێنیشاندەرمانە,بەخوا ئەمە زۆر لەدەستبڕ وساختەچی وهیچوپوچ دەچێت.هەموو هاتنە جواب وهەریەكە لەلای خۆیەوە گوتی:نا باوەڕ ناكەین ,زۆر پیاوێكی باش دیارە.دایكم تۆزێ هات بەگژما وگوتی:دەی دیسان ناو ناتۆرە لەخەڵك بنێ ئەو قوڕبەسەرە هەموو سەعاتێكە هاتووە چ زوو زانیت دەستبڕو ساختەچییە.گوتم ئێ ڕاوەستن بزانن قسەی من یا هی ئێوە دروستە من كەسێك ببینم لەسەرو سەكوت وقیافە ودەم وچاوی یەكسەر ئەزانم چ جۆرە مرۆڤێكە" (گەلاوێژ :252-253). جێگەش,هەروەك ڕەخنەگری فەڕەنسی, هێنری میتران ( 1895-1972 )ئاماژەی پێداوە,گێڕانەوەكان دادەمەزرێنێت ,بەڵكو ڕووداوەكان بەرەو واقیع دەبات (لحمیدانی,حمید (2003):65). لەهونەری گێرانەوەگەری كوردیدا بایەخێكی زۆری پێدراوە,چونكە چەندین ڕووداوی كاریگەری سیاسی وفیكری وسۆسیۆڵۆژی بەسەر كوردا ڕەنگیان داوەتەوە,هەمیشە داگیركەران هەوڵیان داوە نائارامییەك لەم خاكەدا بخوڵقێنن.هەرلەبەر ئەمەش جێگە بەلای تێكڕای خەڵكی وشاعیران ونووسەرانەوە مەڵبەندێكی پیرۆزكراوە (المقدس ).ئەمە لەكاتێكدا پێویستە جێگە,هەروەك باشلار كاری لەسەر كردووە,ئەو ماڵە گەرمە بێت كەلێی لەدایك بووین ,هیواكانمانی تێدا دەستەبەر بكەین(باشلار (1987):31).بەڵام پەیوەندی تاكی كورد بەجێگەوە لەسەر بنەمای ئارگیومێنتی دژایەتی دامەزراوە وهەمیشە ئازادییەكانی لێ زەوت كراوە ودەربەدەر كراوە ونامۆبوون بۆتە بەشێك لەكەسێتی كەسەكان.بەمەش جێگە بۆ تاكی كورد دوو جۆرە, جێگەیەكی هۆگر وجێگەیەكی ترسناك.لێرەدا مەبەستەكە تەنها خاكی كوردستان ناگرێتەوە بەڵكو سەرجەم ئەو جێگەیانەی كەتاكی كورد تێیدا ژیاوە بەنموونەی ئاوارەیی وتاراوگەیی.ئەوەتا لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا جوانترین جێگە وشوێن (ئەزمڕ وهەیبەسوڵتان )بۆتە جێگەی كوژراوانی سەربازی عەرەب وپاش ماوەی دەبابە سووتا ووبەجێماو"ئەوە هەر عەسكەری حكومەت بوو هەرەسی دەهێنا وكەلوپەل وشارۆچكە وبنكەكانیان بەجێ دەهێشێت وهەڵدەهاتن,بەرەبەرە پێشمەرگە خەریك بوون پڕچەك دەبوون هەر بەچەكی عەسكەری ڕاكردوو,بەتایبەتی لەشوێنەكانی وەك ئەزمەڕ وهەیبەسوڵتان,ئەوە هەر جێی عەسكەری سوتا وبوو,دەبابەی سوتا وبەجێماو بوون " (گەلاوێژ:234).كاتێكیش لەتاران بوون ,لەگەڵ ئەوەی ئاوارەش بوون بەڵام گەلاوێژ بەم شێوەیە باس لەجێگەكەیان دەكات"خانوویەكیان بۆ پەیدا كردین...چووینە خانووەكەوە,خانوویەكی خۆشی گەورەی سێچین بوو,حەوشەیەكی گەورە وحەوزی ئاوی تیا بوو,دەورەی حەوشەكە دار ودرەخت بوو...وردە وردە لەگەڵ تاران ڕاهاتین,ئەگەرچی زۆر دڵتەنگ وچاوبەفرمێسك بووین,بەڵام هەرچۆنێك بوایە دەبوایە لەگەڵ بارودۆخ وپێشهاتەكان خۆمان بگونجێنین,دەچووین بۆ بازاڕە ئاوەدانەكانی ئەوسای تاران كەسوپەرماركێت وشوێنی بازاڕی زۆر پێشكەوتوو وخۆشی لێ بوو ,هەروەها تاران زۆر زۆر جوان ودڵگیر بوو,بەدیمەن ودار ودرەخت وگوڵ گوڵزار وشاخەكانی بەتایبەتی شەقامی پەهلەوی" ( گەلاوێژ:265 – 272). لەلای تێكڕای خەڵكی هەندێك جێگە وكەسەكانی مایەی خۆشحاڵی وكەرەستە پیرۆزەكانە,بەڵام دیاردەیەكی نەرێنی لەدەرەوەی ئەو جێگەوكەسانە دەبنە هۆكاری ترازاندن .لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا چەندین دیمەن لەم شێوەیە بەدی دەكرێن, یەكێك لەوانە ئەم گێڕانەوەیەیە كەدەڵێت"ڕۆژێك لەگەڵ باوكی هێرۆ منداڵەكانمان هەڵگرت بەرەو مەشهەد بۆ زیارەتی مەرقەدەكەی ئیمام ڕەزا,كەشوورەی قەبرەكەیم گرتبوو,دوعام دەكرد بەدەم گریانی بێدەنگییەوە,كەتكامان بۆ بكات لای خوای گەورە ومیهرەبان ئەم بارودۆخە خراپەمان بۆ بگۆڕێت وبگەڕێینەوە بۆ خاك و وڵاتی خۆمان,لەو كاتەدا كەبەئەسپایی لەئیمام ڕەزا دەپاڕامەوە هەستم كرد قۆڵ ودەستم شتێكی نائاسایی بەر دەكەوێت,دیارە شوێنەكە زۆر چڕ وقەرەباڵغ بوەو,سەدان دەست ئەو شوورە زبوونەیان گرتبوو.لەپڕ دەست وقۆڵم ڕاكێشا تابزانم ئەو جووڵە وخۆلێدانە چییە,سەیرم كرد پیاوێك خەریكی سەعاتەكەمە,دەیەوێت لەدەستم بكاتەوە وبیدزێت,منیش دەستم ڕاكێشا وتووڕە بووم,ئاغای قەسری بۆی چوو وگرتی وتەسلیمی پۆلیسی كرد,سەعاتەكەشم زۆر خۆشەویست بوو لام,كاتی خۆی مام جەلال بۆی هێنابووم كەسەفەری دەرەوەی كرد وباوكی هێرۆ پێی گوتبوو سەعاتێك بۆ گەلاوێژ بهێنە...ئەمەش بوو بەبەزمی زیارەت ودزینی ناو مەرقەد" (گەلاوێژ:272-273). -ئامڕازەكانی گێڕانەوە: لەنێو هونەری گێڕانەوە وبایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا,دوو ئامڕازی سەرەكی بەدەردەكەون,ئەوانیش وەسفی دیمەنەكان ودایەڵۆگ.ئەمە بەدیوێكی تردا خۆی لەخاوكردنەوەی گێڕانەوەگەرییەكاندا دەبینێتەوە كەبریتیە لەوەستان وخاوكردنەوەی ڕووداوەكان وگێڕەوەر لەبری ئەوەی بەردەوامی بەڕووداوەكان بدات ئەوا دەكەوێتە وەسفی جێگە وكەسەكان ودواتر ئەو دایەڵۆگانەی كەلەنێوان كەسەكاندا ڕوو دەدەن.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ئەم ئامڕازانە تا ڕادەیەكی پێویست بەكارهاتوون.لەمەنەڵۆگەكانیدا,گەلاوێژ لەگەڵ خۆیدا دەدوێت وبەراووردێك دەكات لەنێوان شەهیدبوونی ڕاستەقینە وشەهیدبوونی دەستكرد"بەڕاستی ئەمانە قارەمان وشەهیدن,نەك وەك ئێستا بووە بەعالمودە وهەر كەسێك ئەمری خوای كرد پێی دەڵێن فڵان شەهید,بەڕاستی ئەوە دەستدرێژییە بۆ سەر خوێنی گەشی شەهید,ئەو كەسانەی ئێستا ئەو ڕەوشەی تێی كەوتوون وئەم سەربەستی وحكومەت وپەرلەمانە,ناوی هەر هەمووی لەسایەی خوێنی گەشی ئەو پێشمەرگە قارەمانانەیە,كەچی ئێستا ناوەكەشیان پێ ڕەوا نابینن وئەوەی لەكاتی مەلەكردندا نوقم بووبێت ونەیزانیبێت مەلە بكات پێی دەڵێن شەهید" (گەلاوێژ:236).لەدایەڵۆگەكانیشدا,كەسێتی كەسێتییەكان بەدەردەكەون بەتایبەتی ئەو ساواكەی كەپێشتر ئاماژەمان پێدا وگەلاوێژ گومانی لێی دروست كردبوو "دوای گەیشتنی زەلامەكە (كابرای ساواك) بەدوو ڕۆژ,كەوتینە ڕێ بەوڵاخ وزۆر كەسیش بەپێ.دنیا زۆر گەرم بوو,چلەی هاوین بوو,پێش ڕۆیشتن وكەوتنە ڕێ تووڕە بووم وكردم بەهەرا,بەوپیاوە ساواكەكەی كەهاتبوو بمانبات ولەگەڵمان بێت گوتم: - تاوەكو كوێ دەمانبەن بەوڵاخ وئەم هەموو خەڵكەشمان بەپێ ؟ - تاوەكو بانە. -چۆن تاوەكو بانە,هەموو دەمرین لەبەر ئەم هەتاوە,منداڵەكانم هەموو پێستی دەموچاویان هەر بەم تۆزەی كەدێنە دەرەوە لەژوور سووتاوە... - ئاسانە,نزیكە وئەوەندەمان پێ ناچێت,من لەبەر ئێوەمە,چونكە لەڕێگە تووشی ناڕەحەتییەك ببن دەوڵەت ئێخەم دەگرن وهەر دەمكوژن,چونكە لەڕێگەوبان چەتە پەیدا بووە." (گەلاوێژ:153-254). لەوەسفی جێگە وكەسەكانیش,گەلاوێژ زۆر هونەرییانە ئەم كارەی ئەنجام داوە وبەرجەستەی كردوون ولەولاشەوە خوێنەر تەواو دەچێتە نێو ئەو دیمەنانەوە.لەشەڕی براكوژی ولەیەكێك لەدیهاتەكان,گەلاوێژ بەم شێوەیە وێنەكەمان بۆ دەگێڕێتەوە ودەڵێت"ئەو شەوە لەشیوی شەوكوێران ماینەوە,بەیانی زوو منداڵەكانمان هەستاند وكەوتینە ڕێ بەرەو دێیەك پێیان دەگوت"بناوێ ",ئێوارە گەیشتینە بناوێ,ئەو ماڵەی بۆی چووین لەسەرەتای دێیەكەوە دەستی پێ دەكرد,خانوویەكی خۆش وفەرەح بوو,بەقەدی شاخەكەوە بوو,سەربانێكی زۆر گەورە وبەرینی هەبوو,دارتوویەكی گەورە گەیشتبووە سەربانەكە وەك كەپری لێ هاتبوو,زۆر دڵگیر وخۆش بوو.لەحەوشەكەوە بەدوو سێ پیلكە سەر دەكەوتین,ئیتر هەیوان ودوو سێ ژووری گەورە وخۆش هەبوو,ژوورێكیان كەلوپەل ونوێنیان تیا دانابوو,هەمووی بەدۆشەك داخرابوو,بەفەرش وبەڕە ولاكێش لەناوبەری نوێنەكانمان چەند پارچە نوێنی وەك دۆشەكی تیابوو,هەمووی بەپەت وبەتانی پێچرابوون,من نەمدەزانی كەئەمانە چین وكەی تێكەڵی كەلوپەلمان بوون" (گەلاوێژ :246-247). 3- كارنامەكانی گێڕانەوە.لەپاڵ كارنامە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان,كارنامەی بیرەوەری,هاوشێوەی كارنامەكانی بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی,خۆی لەسێ كارنامەی سەرەكیدا دەبینێتەوە,ئەوانیش: أ – كارنامەی گەیاندن.ئەم كارنامەیە بریتیە لەنزیكبوونەوەی نووسەری بیرەوەری (گێڕەوەر) بەخوێنەر,یان گەیاندنی ئەزموونی نووسەرە بەدەرەوەی خۆی.لەگۆشەیەكی تریشەوە,بەدەستهێنانی متمانەی خوێنەرە بەناوەڕۆكی گێڕانەوەكان ,چونكە پێشتر زانیارییەكان وەك پێویست نەهاتوونەتە بەردەست خوێنەرەوە ونووسەریش مەبەستێتی زانیارییەكان بگەیەنێت بەخوێنەر وتێكڕای خەڵكی ئەویش لەپێناو سوود وەرگرتن لەو زانیاریانە یان تێڕوانینێكی نوێ لەسەیان.هەر بۆ نموونە,دوای ئاشتبوونەوەی هەردوو باڵ پارتی,نووسەر ئاماژە بەگێڕانەوەیەكی گرنگ دەدات كەچۆن پیاوانی ڕژێم لەبەغدا هەمیشە خوازیاری ئەوەبوون ناكۆكی بكەوێتە نێوان سەركردەكانی كوردەوە,ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت هۆكارێكی تری دووبەرەكی پلانی ڕژێم بووە لەبەغدا .لەدایەڵۆگێكی نێوان نووسەر(گەلاوێژ)لەگەڵ بەرزان تكریتی برای سەددام ئەم ڕاستییە بەدەردەكەوێت.نووسەر (گێڕەوەر)دەڵێت"جارێكیان گەڕامەوە بەغدا وئێوارەیەك بارزانی برای سەدام حسێن لەگەڵ ئەمین ئاغای برای تەها محێدین هاتن بۆلامان ...بارزان هات وهەواڵی باوكی هێرۆ وجەماعەتی لێ پرسیم,هەندێك عاجز دیاربوو ,گوتی: - حاڵتان چۆنە؟ئێستا ئاشتن وڕێكن لەگەڵ مەلا مستەفا وئەوان! - ئەرێ وەڵا سوپاس بۆ خوا زۆر ڕێكین وزۆر تەباین الحمد لله. - وەڵا ئێمە نەمانزانی وابەتەواوی دەبن بەیەك ودەڕۆن بۆ لایان وهەر بۆ سەردانیش مامۆستا برایم نایەتەوە بەغدا. - وامان پێ خۆشە و ئەوە ئاواتمان بوو .بۆ خراپە واڕێكین؟ئەی ئێوەش ئاشت نەبوونەوە وئاهەنگی شادیتان نەكرد؟ - قەیناكە بۆ ئەوەی شەڕ نەمێنێت,ئەوە شتێكی وەختییە. - ئەی بۆچی ئێوە حەزتان دەكرد ئێمە هەروا بین ویەكتری بكوژین؟ دواتر دوو –سێ پرسیاری تری لێ كردم ,پاشان كەهەستان بڕۆنەوە,ڕووی تێكردم وگوتی:هەر كاتێك مامۆستا برایم وبرادەرانی پێویستیان پێمان بوو,لەشكر لەڕەواندوزە وبەچاوتروكانێك هەلیكۆپتەر دێت ودەفڕێنێت بۆ بەغدا.بەهەندێك توڕەییەوە گوتم:تەواو ئەوە ئەو ڕۆژە ڕۆیشت,ئینشەڵا تاوەكو ماوین هەر یەك دەبین...زۆر زۆریان پێ ناخۆش بوو كەئاشت بووینەوە وبووینەوە بەیەك,حكومەت خەریك بوو شێت بێت لەداخاندا.بۆیە دەڵێم,من تەجروبەم هەیە وبەچاوی خۆم دیومە وبەگوێی خۆم گوێم لێ بووە كەئەوانە چەند حەزیان دەكرد هەروا دوو پارچە وسێ پارچە بین" (گەلاوێژ:311-312). ب – كارنامەی دانپیادان.ئەم كارنامەیە بریتیە لەهەڵوێست وخوێندنەوەی نووسەر لەسەر قۆناغێك یان چەند قۆناغێكی زەمەنی هەستیار.لێرەدا,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,نووسەری بیرەوەری وبایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی كەسانێكی هەستیارن,خاوەن ئەزموون وبیركردنەوەن.دانپیادانی ئەمانە,گەر خاوەن بیرەوەرییەكان هەڵگری پرنسپی ڕاستگۆیی ومتمانە بن,دەبنە بەشێكی گرنگی مێژوو,بەوپێیەی مێژووش باس لەڕووداوە كاریگەرییەكانی زەمەن دەكات ( عبدالفتاح,تهانی :16).بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژ لەسەر ئەم كارنامەیە دامزراوە وزۆر ڕاشكاوانە وبەبێ مەرایی ڕووداوەكانمان وەك خۆی بۆ دەگێڕێتەوە ولەبەشێكی زۆریاندا چەمكی بەڵگەیی ئامادەبوونی هەیە.لەیەكێك لەو دانپیادانانە,نووسەر ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆ دەدات بەپەیماننامەی جەزائیر وهەرەسی شۆڕش ودەربەدەری كەس وخەڵكەكە وهەڵوێستی برایم ئەحمەد وشای ئێران"كەپەیماننامەكەی جەزاییر بەسترا وشۆڕش هەرەسی هێنا,كوردی دەربەدەر هەر كەسە ڕووی كردە شوێنێك,زۆربەیان گەڕانەوە عێراق وعەفوویان بۆ دەرچوو,هەندێكیان ڕوویان كردە ئەورووپا وئەو دەوروبەرە وهەندێكیشیان هەر لەئێران مانەوە.پێش ئەوەی بڕۆین بۆ شام,شای ئێران جوابی بۆ باوكی هێرۆ ناردبوو كەدەتوانێت لەئێران بمێنێتەوە وخانوو وئوتۆمبیلی پێ دەدرێت وهەموو كارێكی بۆ جێبەجێ دەكرێت,بەمەرجێك چالاكی سیاسی وسەفەری دەرەوەی ئێران نەكات.باوكی هێرۆش وەڵامی بۆ ناردەوە وگوتی:زۆر سوپاستان دەكەم,ناتوانم لێرە بمێنمەوە ودەبێت بڕۆین.خوا هەڵناگرێت بەقەدر وحورمەتەوە بەماڵەوە بۆ لەندەن ڕەوانەیان كردین,بلیتی فڕۆكەشیان بۆ بڕین.بەڵام زیانێكی زۆریان لەشانازی كچم دا,بەوەی بڕوانامەكەیان ون كرد وگوتیان بۆمان نادۆزرێتەوە,شاناز بەغەدر سێ ساڵ كۆلێژی پزیشكی لەكیس چوو,دەبوایە سەرلەنوێ لەلەندەن دەست پێ بكاتەوە,بەڵام فریای نەكەوت" (گەلاوێژ: 271-272). ج – كارنامەی ڕۆماڵكردن وئاشكراكردنی زانیارییەكان.یەكێك لەئەرك وئامانجەكانی نووسەری بیرەوەری ڕۆماڵكردن وئاشكراكردنی زانیارییە شاراوەكانە .بۆ ئەمەش,كارنامەی نووسەری بیرەوەری هاوتەریبە لەگەڵ كارنامەی ڕۆژنامەنووسە مەیدانییەكان كەلەنزیكەوە بەشدارن لەڕووداو وزانیارییەكان ودواتر گەیاندن وڕۆماڵكردن وشیكردنەوە وئاشكراكردنی ئەو زانیاریانە.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا نموونە گەلێك زۆرە,لەوانە باسكردنی ڕۆڵی عەبدولكەریم قاسم ە دوای ئەوەی لەساڵی 1958 دەسەڵاتی وەرگرتوو,كودەتایەكی سەربازی دژی ڕژێمی پاشایەتی بەرپا كرد. دەڵێت"لەناو ئەو هەموو حكومەت وكودەتاچییانەدا لەشۆڕشی چواردەی تەموزی 1958 زەعیم عەبدولكەریم قاسم باش بوو بۆ كورد وهەموو میللەتی عێراق,لەدەستووری عێراقییشدا ددان بەوەدا نرا كەكورد وعەرەب شەریكن لەم وڵاتەدا ومافیان وەكو یەك وایە,كوردیش زۆری بۆ عەبدولكەریم قاسم كرد وزۆر بەدڵ وگیان وسەر وماڵ پشتگیرییان كرد وزۆر دڵسۆزی بوون,چەندین كودەتایان لەدژ پوچەڵ كردەوە,بەتایبەتی كودەتای "شەواف" كەلەموسڵ كرا وكودەتایەكی یەكجار گەورە بوو بەپشتیوانی كورد وشان وبازووی ڕۆڵە نەبەزەكانی كوژێنرایەوە,بەڵام دیسان لەئاخریدا عەبدولكەریم قاسم لەگەڵ كورد نێوانی تێك چوو ولەكورد هەڵگەڕایەوە...عەبدولكەریم كەوتە لێدانی كورد,یەكەم گورز باوكی هێرۆی دا بەمەحكەمەی عورفی لەسەر ئەوەی وتارێكی لەڕۆژنامەی خەباتدا بڵاوكردبۆوە,كەڕۆژنامەی خەبات خۆی عەبدولكەریم قاسم دای بەباوكی هێرۆ...باوكی هێرۆی زۆر خۆش دەویست ومەتحی دەكرد,كەچی لەسەر ئەو وتارە دای بەمەحكەمەی عورفی وخەباتی لەدەرچوون ڕاوەستان,چونكە نووسیبووی:عێراق بەشێك نییە لەمیللەتی عەرەبی,عەرەبی عێراق بەشێكن لەمیللەتی عەرەبی" (گەلاوێژ:228-229). - ئەنجامی لێكۆڵینەوە: لێكۆڵینەوەكە گەیشتۆتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە: - بیرەوەرییەكان,لەبنەڕەتدا,پشت بەزەمەنی گەڕانەوە بۆ دواوە (فلاش باك) دەبەستێت چونكە زانیارییەكان سەرجەمیان دەكەونە ئەو زەمەنەوە.زەمەنی نووسینی بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2008,بەڵام ڕووداوەكان بۆ زەمەنێكی زۆر پێشووتر. - پەیوەندی نێوان بیرەوەری وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی,پەیوەندییەكی یەكجار بەهێزە,چونكە هەموویان جەخت لەسەر پێكهاتە وتوخم وتەكنیك ودەستوورەكانی گێڕانەوە دەكەن,بەڵكو باسكردنە لەخودی نووسەر ودەرەوەی نووسەر وچەندین كەسێتی بەشدارن.گەرچی باسكردنی ئەو كەسێتییە لاوەكیانە بەڕووبەرێكی دیاریكراو بێت,بەڵام لەڕووی مێژووەوە زۆر گرنگن وئارگیومێنتی توند بەدوای خۆیاندا دەهێنن.هەر ئەمەش وایكردووە كەبیرەوەرییەكان وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی جۆرێك بن لەچیرۆكی سەردەمە هەستیار وواقیعییەكان,یان ڕۆمانێك بن وچەندین دەنگی جیاوازی تێدا بەدی دەكرێت. - هونەری بیرەوەری لەئەدەبی كوردی نوێدا بایەخێكی زۆری پێ دەدرێت ولەم ساڵانەی دوایدا چەندین بابەتی بیرەوەری كەوتنە بازاڕ ودیدی خوێنەوارەوە,هۆكاری ئەمەش,بەپلەی یەكەم,دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەلومەرجە نەخوازراوانەی كۆمەڵگا كەبەدرێژایی سەدەی بیستەم لەژێر هەڕەشەی داگیركەران وكوشتن وگرتن ودووركەوتنەوەدا بووە,هەریەك لەو بیرەوەریانە ئاماژەیەكە بۆ گێڕانەوەی قۆناغێكی هەستیاری فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی. - هونەری بیرەوەری بەشێكە لەڕەگەزە ئەدەبییەكان,هاوشێوەی,چیرۆك وڕۆمان ونۆڤلێت,هەر ئەمەش وایكردووەبیرەوەرییەكان هەڵقوڵاویی چیرۆكە واقیعییەكان بن,بەو مەرجەی خاوەنەكانیان هەڵگری پەیامە ڕاستگۆییەكان بن,لەوێشەوە زانیارییە گێڕانەوەییەكان دەبنە بابەتێكی مێژوویی باوەڕپێكراو,خاوەن بیرەوەریش بەمێژوونووس. - بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ لەخۆڕا نەنوسراوە,بەڵكو هەڵقوڵاویی بارودۆخێكی قورسی ژیانی تایبەتی خۆی وخێزانەكەی بووە,بابەتی ڕووداوەكانیش كاریگەری زۆریان لەسەر هەستی دروست كردووە. - بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ,نیشانەی دیدێكی تایبەتی خۆیەتی وبەو پەڕی بوێرییەوە دەستنیشانی هەڵوێستەی خۆی وكەسەكانی كردووە. - زمانی بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ,هاوشێوەی چیرۆ ك وڕۆمان ونۆڤلێتەكانی, شێوازێكی سادەی وەرگرتووە ودوورە لەزمانی ڕەوانبێژییەوە,بەوپێییەی بۆ تێكڕای خەڵكی دەنووسێت نەك بۆ گروپێكی ڕوناكبیری دیاریكراو,واتە بۆ پێشمەرگە وكەسانی ئاسایی وتەنانەت پێشەنگەكانیش. - جێگە لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا زۆر فراوانە ونەبەستراوەتەوە بەڕووبەرێكی دیاریكراو,جێگەكانیش كوردستان,عێراق,ئێران,لەندەن.بۆ هەر جێگەیەكیش جۆرێك لەڕەفتار وهەڵسووكەوت وكارنامە. -گەلاوێژ لەبیرەوەرییەكانیدا ,هاوشێوەی تابلۆ كڵاسیزمەكان,زۆر بەوردی وەسفی جێگە وكەس وناخی مرۆڤەكانی كردووە,ئەمە جۆرێكە لەهونەری سیناریۆیی وفۆتۆگرافی.خوێنەر,بەشێوە گشتییەكەی, چێژ لەم جۆرە بەكارهاتنە دەبینێت چونكە ڕووداوەكان,لەڕووی فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەوە پەیوەندی بەهەمووانەوە هەیە وبەشێوە ئاشكراكەی نامۆ نین,بەڵام ئەركی سەرەكی نووسەر دەرخستن وئاشكراكردنی زانیارییە شاراوەكانە كەتێكڕای خەڵكی پێویستی پێیان هەیە,ئەویش لەپێناو هەڵسەنگاندنی زەمەنی ڕووداوەكان. - گەرچی هەندێك وا بۆی دەچن بیرەوەرییەكان دوورن لەزەمەنی گێڕانەوەی دەرەكی وناوەكی,بەڵام لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ئەم زەمەنانە بەرجەستە كراون. - پەراوێز وسەرچاوەكان: -گەلاوێژ ( 2018),بەشی دوهەم,چاپی نوێ ,بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی من,سلێمانی,چاپخانە دیار نیە. - باشلار,غاستون ( 1984),جمالیات المكان,ترجمە غالب هلسا,المۆسسە الجامعیە للدراسات والنشر والتوزیع,بیروت. -بحراوی,حسن (1990),بنیە الشكل الروائی (الفچا‌و,الزمن,الشخصیە ),المركز الپقافی العربی,الدار البیچا‌و,بیروت. - بنكراد,سعید (1995),شخصیات النص السردی,البنا‌و الپقافی,منشورات كلیە اڵاداب,مكناس. - تودروروف,تزفیتان (2005),مفاهیم سردیە,ترجمە عبدالرحمن مزبان,منشورات الاختلاف. - جینیت,جیرار ( 1997),خگاب الروایە,بحپ فی المنهج,ترجمە محمد معتصم وێ‌خرون,الهیئە العامە للمگابع اڵامیریە,المجلس اڵاعلی للپقافە. - زكریا,عبدالمنعم (2009),البنیە السردیە فی الروایە,عین للدراسات والبحوپ الانسانیە. - الشمالی,نچال (2006),الروایە التأریخیە,جدار لكتاب العالمی للنشر والتوزیع,عمان. - لجون,فیلیب (1984),أدب السیرە الژاتیە فی فرنسا,المفاهیم والتصورات,ترجمە چحی شیحه,مجلە الپقافە اڵاجنبیە,بغداد,العدد (4). -لجون,فیلیب (1994),میپاق السیرە الژاتیە والتأریخ اڵادبی,عمر حلی,دار النهچە العربیە,بیروت. - لحمیدانی,حمید (2003),بنیە النص السردی من منڤور النقد اڵادبی,المركز الپقافی العربی للنشر والتوزیع,الدار البیچا‌و – بیروت. - عبدالفتاح,تهانی(2002),السیرە الژاتیە فی اڵادب العربی –فدوی گوقان وجبرا إبراهیم جبرا وإحسان عباس نموژجا -,المۆسسە العربیە للدراسات والنشر,بیروت. - عپمان,بدری (1986),الشخصیە الرئیسیە فی روایات نجیب محفوڤ,دار الپقافە للگباعە,بیروت - الفیروزێ‌بادی (1987),القاموس المحیگ,مۆسسە الرسالە,بیروت. - المقدسی,أنیس (1987),الفنون اڵادبیە واعلامها فی النهچە العربیە الحدیپە,دار العلم للملایین,بیروت. - هلال,محمد غنیمی (1973),النقد الادبی الحدیپ,دار الپقافە ,بیروت. - هیپم,علی الحاج (2008),الزمن النوعی وإشكالیات النوع السردی,مۆسسە اڵانتشار العربی,بیروت. - یقگین,سعید (1998),تحلیل الخگاب الروائی,المركز الپقافی العربی,دار البیچا‌و ,المغرب.

بیرەوەرییەكان لەنێوان بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا

بیرەوەرییەكان لەنێوان بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا
- بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ بەنموونە -

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی
- پێشەكی :
بیرەوەرییەكان بریتیە لەنووسینەوە وگێڕانەوەی ڕووداوەكان,ئەو ڕووداوانەی كەلەگۆشەنیگای كەسێكی هەستیارەوە سەرچاوەیان گرتووە دواتر دەچنە نێو چوارچێوەی هونەری گێڕانەوەگەرییەوە.بەمەش بیرەوەری,هاوشێوەی بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی,بەمانای هونەری وەرگێڕانی كەس وزەمەن وجێگە وڕووداوەكان دێت.لەكاتێكیشدا دەڵێین كەسە هەستیارەكان,ئەوا ئەو كەسانە بەشێكن لەڕووداوەكان,وەك خولیا وحەز ,لەهەوڵی گەڕان وپشكنینی مێژووی ڕووداو كەسەكاندا دەبن (المقدسی,أنیس ( 1987) : 547 ).وەرگێڕان وگێڕانەوەكانیش هەمیشە بەمەرج نەگیراون كەهەڵگری پەیامێكی ئەرێنی بن, بەڵكو ئەوانەی كەخاوەن دەستەواژەی ڕاستگۆیین زۆر جار پەنا بۆ خاڵە لاوازەكانیش دەبن وگێڕانەوەكانیان پێ دەنێنە بازنەی ڕەخنەگرتن وەك ئەوەی لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا بەدی دەكرێت.ئەوەتا كەمال غەمبار,سەبارەت بەگەلاوێژ وبیرەوەرییەكانی دەڵێت"ڕووداوەكان...زۆربەیان تراژیدین وبێ ڕتووشكردن وشاردنەوەی ڕاستییەكان دێنە بەرچاو كەسیمای گەوهەری ڕاستەقینەی ژنێكی ڕۆشنبیری بوێری چاونەترسی ڕاستگۆیە وڕاشكاوانە دەدوێت,قسە دەكات,ڕەخنە لەكار وڕەفتار وهەڵە وچەوتەكان دەگرێت,ئەگەر ئەو كەس ولایەنە نزیكترین كەسیشی بێت...گرنگی ئەم بیرەوەریانە لەوەدایە,گەلاوێژخان وەك ڕەخنەگرێكی كۆمەڵایەتی,تانە وتەشەر لەو كەسانە دەدات,لەبواری خەبات وقوربانیدان وخزمەتكردنی گەل ونیشتمان ڕۆڵیان نەبووە" ( پێشەكی بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی من,بەشی دوهەم :218 -222 ). گەلاوێژ خۆشی دەڵێت "زۆرجار كەكتێبی بیرەوەری ومێژوو دەبینم,دەڵێم بەخوا نیوەی زیاتر ڕاستی گۆڕینی تیایە وئەو كەسە دەستڕۆیشتوو ودەستدارانە بەكەیفی خۆیان ڕووداویان ڕیز كردووە وبەئارەزووی دڵی خۆیان فیشاڵی شاخ دەرهێنەر لەسەری مرۆڤ ودرۆ ودەلەسەیان ڕیز كردووە,من لێرەدا ..نیازم نییە كای كۆن بەبادا بدەم ,بەڵام وەكو گوتم هەندێك ڕاستی هەن ویژدانی مرۆڤ بریندار دەكەن ئەگەر باسی نەكەین,بەتایبەتی ئەگەر ئەو كەسە نووسەر بێت,هەروەها لەناوجەرگەی ئەو ڕووداوانە خوڵقابێت وژیابێت وەكو من,بەڕاستی ڕووداو وڕاستی وا بشارینەوە وباس نەكرێن,لای من دووڕوویی وبێڕەوشت ین " ( گەلاوێژ :300 ).هەر ئەمەش وایكردووە,گێڕانەوەكان هەڵگری پەیامێكی بابەتی بن وخاوەنەكانیان ڕەهەندە بێ لاییەنییەكان هەڵبژێرێن.كارەكە گەر پێچەوانە بێت ئەوا بیرەوەرییەكان بەمەبستی دەرخستنی پاڵەوان وشكستی ئەوانی تر دێت ودوور دەكەوێتەوە لەچەمكی بابەتیبوون.
- بیرەوەرییەكان لەنێوان بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا:
بەشێوە گشتییەكەی, جیاوازی لەنێوان بیرەوەرییەكان وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا بەدی دەكرێت ئەویش بەوەی لەبیرەوەرییەكاندا,پێچەوانەی بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی, گرنگی بەتوخمی زەمەنی گەڕانەوە بۆ دواوە(فلاش باك) ولەهەمان كاتدا بەپێی زنجیرەبەندی تەواوی یەك لەدوای یەكی ئەنجام نادرێت,بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا پەیوەندییەكی توند لەنێوانیاندا هەیە,ئەویش بەوەی بیرەوەرییەكانیش بەشێكن لەهونەری گێڕانەوەگەری وهەڵگری هەمان پێكهاتە وتوخمەكانی چیرۆك وڕۆمان وهونەرە بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافییەكانە.واتا لەبیرەوەرییەكاندا,خاوەن بیرەوەری تەنها گرنگی بەگێڕانەوەی ڕووداوەكانی خودی خۆی نادات وچەندین كەسی تریش بەشدارن,بەڵكو بەپێی تیۆری ڕیاڵیزمی نوێ كاردەكات ئەویش بەوەی پشت بەوێنەگرتن وشیكردنەوەی ڕووداوەكان دەبەستێت ولەهەمان كاتیشدا ئاشكراكردنی ڕاستییە نەبینراو ونەبیستراوەكان كەپەیوەندی بەڕەهەندێكی گرنگی كۆمەڵگاوە هەیە وهێزی كارێكتەرەكان ,بەپێی ڕۆڵەكانیان دابەش دەبن وهەمووشیان گرنگی مێژوویی خۆیان هەیە ولەجۆری پەراوێزی نین.لێرەدا ئەركی سەرەكی خاوەن بیرەوەری نووسینەوە وتۆماركردنی ڕووداوەكانە وەك ئەوەی خۆی بینیوێتی یان لەسەرچاوەیەكی باوەڕپێكراوەوە بیستوێتی.یان باسكردن وگێڕانەوەی ڕووداوێك كەبەلای تێكڕای خەڵكییەوە نامۆ وشاراوەیە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت,بیرەوەرییەكان هۆكارێكی نزیكبوونەوەیە لەنێوان ڕووداوەكان وخوێنەردا.
- ڕەگەزی بیرەوەرییەكان:
بیرەوەرییەكان,هاوشێوەی چیرۆك وڕۆمان ونۆڤلێت وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی ڕەگەزێكە لەڕەگەزەكانی ئەدەب وسەرجەمیشیان دەچنە نێو پێكهاتەكانی گێڕانەوەگەرییەكان.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا جیاوازی لەنێوانیاندا هەیە بەتایبەتی لەنێوان بیرەوەرییەكان وچیرۆك وڕۆمان ونۆڤلێت ئەویش بەوەی لەبیرەوەرییەكاندا ڕووداوە واقیعییەكان كەرەستەی كاركردنە بەپێچەوانەی ئەوانی تر كەخەیاڵ ڕۆڵێكی كاریگەر دەبینێت ( لجون ,فیلیب ( 1984 ):25 -28 ),جگە لەچیرۆك وڕۆمانە واقیعییەكان.
- بابەتی لێكۆڵینەوەكە وگرنگییەكانی:
لەنێو ئەدەبیاتی ئەوروپایدا وهەر لەسەرەتای سەدەی حەڤدەوە بایەخێك دراوە بەهونەری بیرەوەرییەكان ولەسەدەی هەڤدە,ڕۆسۆ (1712- 1778) دانپیادانەكانی نووسی ودواتر تۆڵستۆی ( 1828- 1910 ).لەئەدەبیاتی كوردیشدا,لەسەدەی بیستەمەوە دەستكرا بەنووسینەوەی یاداشت وبیرەوەرییەكان,ئەمڕۆش نووسینی یادەوەری وبیرەوەری ڕووبەرێكی فراوانی لەچاپەمەنی كوردیدا داگیر كردووە,هۆكارەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مێژووی هاوچەرخی كوردی داپۆشراوە بەچەندین ڕووداوی سیاسی وفیكری وئەدەبی وسۆسیۆڵۆژی,ڕووداوەكانی هەمەجۆرن,داگیركردن,گرتن,كوشتن,دوورخستنەوەی زۆرەملێی,ئەنفال,كیمیاباران...هتد .هەموو ئەمانە بابەتێكی گرنگی دەقە شیعری وئەدەبی وگێڕانەوەگەرییەكانە.لێرەدا بیرەوەرییەكان دەبنە سەرچاوەیەكی بەنرخی مێژوو,مێژوونوسان پێویستە بایەخێكی بێ سنووری پێ بدەن,بەوپێیەی بیرەوەرییەكان جۆرێكن لەمێژوو وخاوەنەكەشی تۆماركەری ئەو مێژووە.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا چەندین زانیاری گرنگ وبەشێكی هەرە زۆریان نەبیستراو بەدی دەكرێت,ئامانجە سەرەكییەكانیشی گەیاندن وناساندن وپەیوەندی تاكی كوردە بە ڕووداوی ئەو بیرەوەریانە,بەڵكو بۆ دەرەوی تاكی كورد,لەكاتێكدا ئەم بەرهەمە وەربگێڕێتە سەر زمانە زلهێزەكانی جیهان وئەوانەی دەوروبەر.دواتر دەرگای ئارگیومێنت لەبەردەم خوێنەردا دەكرێنەوە وئەگەری ئەوەی هەیە زانیارییەكان فراوانتر بكات.هەر لەبەر ئەمەشە,بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ دابەش دەبن بەسەر سێ ڕەهەندی سەرەكیدا,ئەوانیش:
یەكەم / ڕەهەندە مێژووییەكان.ئەم ڕەهەندە باس لەقۆناغێك,یان چەند قۆناغێكی هەستیار ودیاركراو دەكات وخاوەن بیرەوەری هەوڵ دەدات زانیارییە مێژووییەكان بخاتە بەردەست خوێنەر,ئەو خوێنەری,بەمەبەستی كاركردن, بەدوای زانیارییەكاندا دەگەڕێت.لەنێو بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژدا ڕووبەڕوی چەندین زانیاری مێژوویی گرنگ دەبینەوە,هەریەكەیان پێویستی بەگفتوگۆ ومشتومڕ هەیە.بۆ نموونە لەگرژی نێوان هەردوو باڵی جیاوازی پارتی دیموكراتی كوردستان,گەلاوێژ (خاوەن بیرەوەری)چەند زانیارییەك دەخاتە ڕوو كەبۆ مێژووی فیكری هاوچەرخ زۆر گرنگن,لەوانە هۆكاری دروستبوونی درز لەنێوان هەردوو باڵ .ئەوەتا دەڵێت"ئەمانە (مەبەستی برایم ئەحمەد ومام جەلال وعومەر دەبابە وعەلی عەسكەری ونوری شاوەیس و سەید عەزیز شەمزینی وعەلی عەبدوڵڵا..هتد)هەموو مەلا مستەفای بارزانیان ئەوەندە خۆش دەویست كەزۆربەیان سوێندیان بەسەری دەخوارد,بەڵام وادیارە فیتنە وخۆپەرست ومەسڵەحەت پەرست ئەم كارەیان پێ ناخۆش بوو,بۆیە كەوتنە فیتنەیی وگێرەشێوێنی ودڵكرمێكردن لەهەردوو لاوە,بەڵام لەبەشی سەركردایەتی زیاتر گێرەشێوێنی وخۆپەرست وناحەزی مەسڵەحەتی كوردیان تیا بوو" ( گەلاوێژ :238 ).لەشوێنێكی تردا نووسەر دەكەوێتە ڕەخنەگرتن ودەڵێت"من بەش بەحاڵی خۆم بەماڵ ومنداڵەوە لەناو ئەو شەڕەدا بووین,زۆریشمان بەسەر هات لەو ڕێگە وبانە سەختانەدا كاتێك كە (ئاوەكورتێمان ) بەجێ هێشت وپەڕینەوە بۆ دیوی ئێران,ئێستاش كەدێتەوە بیرم موچوڕكم پیا دێت,چونكە شەڕەكە بەینی خۆمان بوو,بۆ بەدەستی خۆمان وامان لەیەكتری دەكرد.من خەتا دەخەمە سەر هەردوو باڵەكە بەبێ جیاوازی,من هەقم نیە هۆی شەڕەكە چی بووە وخەتای كام باڵ بوو,من خەتای هەردوو لا وەكو یەك دەگرم,چونكە دەبوو ئەو ڕۆژەیان لەبەرچاو بوایە وهەر لایەكیان لەعینادی وكەللەڕەقی خۆی بهاتایەتە خوارەوە وبیری لەخوێنی گەشی ئەو هەموو خەباتكەر ولاو گەنجە بكردایەتەوە كەخوێنیان هەموو بەفیڕۆ ڕۆیشت" (گەلاوێژ :242-243).لەسەر ئاشتبوونەوەی هەردوو باڵیش بەم شێوەیە دەڵێت"باوكی هێرۆ پێی گوتم: كاری چاكمن بەدەستەوەیە ئینشەڵا وا خەریكین لەگەڵ برادەرانی ئەولا ئاشت دەبینەوە,چونكە كاتێك ئێمە ڕازی نەبووین وجیابووینەوە,لەبەر ئەوەی ئەوان دەیانویست لەگەڵ حكومەت گفتوگۆ بكەن ودەیانگوت ئێمەی كورد ئەم شەڕەمان پێ ناكرێت وبابڵاوەی لێ بكەین,ئێمەش دەمانگوت:ئاخر بۆ دیسان شوێن درۆی حكومەت بكەوین؟ئێستا بووینەتە ئەم هێزە گەورەیە,كەچی قسەكەی ئێمە دەرچوو,دوای ئەوەی بووین بەدوو بەشەوە ودەربەدەربووین,ئەوانیش مانەوە لەبەردەستی حكومەت,حكومەت دوای بەینێك بیانووی پێ گرتن و واخەریكە هێرش دەكاتە سەریان,ئێمەش چۆن ئەمە قبووڵ دەكەین!بۆیە واپێشمەرگەو هێز وسەركردەكان هەموو دەگەڕێنەوە" (گەلاوێژ : 277).
دوهەم /ڕەهەندە ئەرشیفییەكان.ئەم ڕەهەندە باسكردن وكۆكردنەوەی زانیارییە جیاوازەكانە ئەویش بەمەبەستی پارستنیان,یان كاركردنیان بەتایبەتی لەدەزگا وڕێكخراوە ئەكادیمی ولێكۆڵینەوەییەكان.سەرجەم زانیارییەكانی بیرەوەری گەلاوێژ بریتین لەم جۆرە ڕەهەندە,بەگەورە وبچووكی زانیارییەكان كاریگەری مێژوویی وفیكری وسۆسیۆلۆژی وسیاسی خۆیان هەیە.بۆ نموونە كاتێك,بەهۆی شەڕی براكوژی لەئێران دەبن,ڕەخنە وستایشی هەندێك سەركردە وپێشمەرگە بەم شێوەیە دەگرێت ودەڵێت"هەندێكیان وایان دەزانی هەنگیان لەدارا دۆزیوەتەوە,هی وایان هەبوو هەر گورج دەیویست بێتە تاران بۆ گەڕان وچوونە شوێنی ڕابواردن...هی دیكەشیان كەبەشی زۆری سەركردە بوو,ئەم ڕووداو وپەنابەری وژێر دەستەیی ساواك ودەستتەنگ خوورییەیان پێناخۆش بوو,پێشمەرگەش هەموو ڕۆژێك ڕووداوێكی ناخۆشیان لێ دەقەوما,كەهەندێك كەوتنە شەڕوشۆڕ لەگەڵ ماڵ ومنداڵیان ودڵپیس بوون...پێشمەرگەش هەبوو گورج ڕووی لەقومار وساختە وفرتوفێڵ وبەدخوویی كرد,كەخەڵك سەری سۆڕدەما لەكاری خواو چاوی ئەبڵەق دەبوو,ئەمە چۆن ئەوە هەمان ئەو پێشمەرگەیەیە كەچەند مانگێك لەوەوپێش قارەمان وپاڵەوانێتی وای دەنواند كەمودیر ئەمنی حكومەت وكاربەدەستانی بەنیوە شەو لەسەربان و,لەناو جێگەكانیان دەردەهێنا ودەیبرد وتەسلیمی شۆڕشی دەكردن.پێشمەرگەی واش هەبوو شەو ڕۆژ چاوی لەخاك وخۆڵی ئەودیوی خۆمان بوو,هەمیشە چاوی پڕ بوو لەفرمێسك ودڵتەنگ وسەرلێشێواو,تاوەكو یەك دوانێك لەو سەرلێشێوانە خۆیان كوشت " گەلاوێژ:267).
تێكڕا ئاگاداری ئەوە نەبووین كەبرایم ئەحمەد لەپاڵ كارنامە سیاسی وفیكرییەكانیدا,كارنامەیەكی تری جیاوازی لەئەستۆ گرتبوو,ئەویش,وەك كەسێكی خاكی وخاوەن هەڵوێست, فریاكەوتن وبەهاناهاتنی كەسانی ڕاكردوو لەدەست ڕژێمی سەددام. نووسەر(گەلاوێژ) بەم جۆرە بۆمان دەگێڕێتەوە ودەڵێت"هەموو ڕۆژێك تەلەفۆن دەكرا بۆ باوكی هێرۆی خۆشەویستم لەفڕۆكەخانەی هیترۆوە كەمیستەر برایم ئەحمەد دەبێت بێت بۆ فڕۆكەخانەی هیترۆ,هەندێك خەڵك هاتوون,ئێستا گیراون,چونكە هیچ پێناسەیەكیان پێ نییە,دەڵێن خزمی برایم ئەحمەدین,یان هەندێك دەڵێن ناسیاوی ئەوین ولەحیزبی ئەوین,ڕامان كردووە لەدەست سەدام,ئەگینا دەكوژراین,بۆیە تكایە دەبێت بێت بەلایانەوە وبزانین ئەمانە دەناسێت؟ئیتر بەفر بوایە باران بوایە باوكی هێرۆی بەستەزمان بەو ئێوارەیە یان بەو شەوە سواری پاس وشەمەندەفەر دەبوو,دەچوو بەلایانەوە,كەزۆر جار باوكی هێرۆ دەیگوت: حەرام هەر نەمدیوون ونازانم كێن؟!بەڵام چۆن وای دەگوت,دوایی ڕەوانەیان دەكردنەوە وتووشی هەزار بەڵا دەبوون,بۆیە ناچار بەدیاریانەوە دەمایەوە تاوەكو قسەی بۆ دەكردن وڕزگاری دەكردن,هەندێكیانی لەگەڵ خۆی دەهێنایەوە بۆ ماڵەوە,یان شوێنێكی بۆ پەیدا دەكردن تاوەكو ئیشیان بۆ جێبەجێ دەبوو" (گەلاوێژ:345-346)
سێهەم /ڕەهەندە تایبەتییەكان.ئەم ڕەهەندە گەیاندنی نامەی خاوەن بیرەوەرییە بۆ خوێنەر ووەرگر,ئەویش بەمەبەستی وەرگرتنی زانیاری تایبەت ودەستنیشانكردنی كەسێتی وژینگەكەی.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا هەندێك جار وبەمەبەستی ڕوونكردنەوەی زیاتر,ئاماژە دراوە بەم جۆرە ڕەهەندە,لێرەشەوە ئەگەری زۆری ئەوە هەیە دیدی خوێنەر بەلای ئەو زانیارییە ڕابكێشت ودواتر بۆچوونێكی تر لەسەر خاوەن بیرەوەری دروست بكات كەپێشتر ئەو بۆچوونە جۆرێكی تر بووە.بۆ نموونە,گەلاوێژ باسی سەرەتاكانی ژیانی خۆی دەكات كەچۆن هێشتا منداڵ بووە و دەستی داوەتە قەڵەم ونووسین وبڵاوكردنەوە.ئەمە بۆ باسكردن لەسەرچاوەلێگرتنەكانی گەلاوێژ كارێكی زۆر پێویستە تاخوێنەر ئاگاداری ئەوە بێت هەوێن وهۆكارییەكانی نووسین دەگەڕێتەوە بۆ چی!ئەوەتا دەڵێت"لەمنداڵییەوە حەزم لەقەڵەم وكاغەز وبوو,بیرم دێت تازە چووبوومە مەكتەب كەدەگەڕامەوە ماڵەوە,لەجیاتی چوونە بەردەگا ودەرەوە ویاری لەگەڵ هاوڕێكانم,ئەگەر چی ئەو كاتە دوور خرابووینەوە بۆ بیابانی عەفەك كەحكومەتە بەدناوەكەی ئەو كاتە نەفییان كردبووین بۆ ئەوەی خاڵە هەمزەم (هەمزە عەبدوڵڵا)...زۆر جار قەڵەمەكانم لەژێر سەرینەكەم ڕیز دەكرد,كاتی نووستن....لەبەر ئەوە من وقەڵەم ودەفتەر وكاغەز زۆر هۆگری یەكین...یەكەم نامە ونووسینم نارد بۆ بڵاوكردنەوە كەهێشتا كچۆڵە بووم,ساڵی 1945 نامەم بۆ سەباحی گۆرانیبێژ نووسی وناردم بۆ گۆڤاری السینما والكواكب,ئەوانیش بۆیان بڵاوكردمەوە,زۆر زۆر دڵم پێی خۆش بوو,دواییش هەر وردەشتم دەنووسی.بەڵام ساڵی 1975 بەپەنابەری چووینە لەندەن....لەلەندەن زۆر وتار ونامەشم دەنووسی ودەمنارد بۆ ڕۆژنامە عەرەبییەكان بەتایبەتی ڕۆژنامەی (العرب )دیارە بەناوی خۆمەوە نا,هەندێك جار (أم زینب ) و(أم هیفا),جارێك لەسەر جیهانی ژنی ئەنوەر ساداتم نووسی " (گەلاوێژ:285-286).لەمەش زیاتر,نووسەر ,لەزەمەنی ئاوارەیی وپەناهەندەیی وبەتایبەتی لەتاران دەچێتە نێو هەندێك وردەكاری ژیانی خۆی ومنداڵەكانی,كەئەمە لەلایەكەوە بەشێكن لەبایۆگرافیای خێزان ولەلایەكی تریشەوە بۆهونەر وكارە دەستڕەنگینییەكان" وردە وردە لەتاران ڕاهاتین,هەرچەندە زۆر دڵتەنگ وچاو بەفرمێسك بووین,بەناچاری خۆمم سەرقاڵ دەكرد,خەیاڵم دایە دروومان وچووم لەپەیمانگەی خەیاتی ناوی خۆم تۆمار كرد,مەكینەیەكی دروومانیشم كڕی كەدەخرایە جانتاوە...ئیتر كەوتمە قات وجلدوورین بۆ خۆم وبۆ ڕێسانی خوشكم..بەڵام هێرۆی كچم لەگەڵ ئەوەشدا كەلەمەكتەب دەیخوێند,بەڵام هەر خەریكی دروومان بوو بۆ خۆی..كچەكانم لەهەندێك كاردا هونەرمەندن وەكو شانازی كچم كەوێنە وتابلۆكێشێكی زۆر شارەزایە,هەروەها لەماڵداریشدا مرەتەبە وئیشی جوانە,تاوەكو لەنووسین وگوتنی هەندێك شیعری ڕەخنە وگاڵتەئامێزیشدا,هەروەها دەتوانێت ئاوازی خۆشیش دابنێت بۆ سروود وشتی تر...هەروەها هەڵۆی كوڕیشم ڕەسم وتابلۆی جوانی دەكێشا,هەیڤیی كچیشم ئەو بەهەرەیەی هەیە...هاوڕیی كوڕیشم زۆر هونەرمەندە لەوێنە وتابلۆكانیشدا,هەروەها لەدیزانی جلوبەرگدا...هەروەها باڤێلی نەوەشم وێنەكێشێكی زۆر لێهاتووە " ( گەلاوێژ:269-270).
- دەستوورەكانی بیرەوەری:
لەجەمسەرێكی ترەوە,بیرەوەرییەكان لەدوو ئاستی سەرەكی پێك دێت,ئەوانیش لۆژیكێكی ژیری وعەقڵانی كەدەگەڕێت بەدوای هۆكار وچەمكە بەڵگەییەكان,ئەوی تریشیان سۆزێكی خۆڕسكی وعەفەویی كەخۆی بەخاوەندارێتی زانیارییەكان دەزانێت,ئەمەش دوای ئەوەی وەك حەز وخولیاو ئارەزوو چێژ لەو زانیاریانە وەردەگرێت ولەزۆربەی دۆخەكانیشدا بەرپرسیارێتی زانیارییەكان لەئەستۆ دەگرێت.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا هەردوو جۆر بەدی دەكرێن ولەم گۆشەیەشەوە دەستوورەكانی بیرەوەری دابەش دەبن بەسەر ئەم خاڵانەی لای خوارەوەوە:
1- زمانی گێڕانەوە.زمان بنەمایەكی هەرە گرنگی دەقە ئەدەبی وشیعری وگێڕانەوەگەرییەكانە,لەگۆشەیەكەوە,ئیستاتیكای دەق نیشان دەدات ولەگۆشەیەكی تریشەوە ڕۆشنبیریەتی خاوەن دەقەكان وهێزی بەكارهێنانی وشە ودەستەواژە هونەری وپێویستییەكان.یان وەك,الفیروز ابادی دەڵێت" جوانی داڕشتنی گێڕانەوەیە" (الفیروزابادی :261).لەگەڵ ئەمەشدا زمانەكان بەپێی ڕەگەزی بابەتەكان گۆڕانكاریان بەسەر دێت وەك جیاوازییەكانی زمانی شیعر وزمانی چەمكە گێڕانەوەییەكان,یان زمانی چیرۆك وڕۆمان لەگەڵ زمانی بیرەوەرییەكان.لەزمانی بیرەوەریدا,نووسەر,سەرەتا,هەوڵ دەدات زمانی تێكڕای خەڵكی بەكاربهێنێت,یان دەچێتە نێو زمانێكی زۆر خۆڕسكی وعەفەوی.واتا زمانێكی سادە وگفتوگۆی ڕۆژانە,دوور لەچڕێتی وتەمومژییە ماناییە فەلسەفییەكان.ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت,زمانی بیرەوەرییەكان بەشێك نەبن لەخێزانی زمانە ئەدەبییەكان بەوپێیەی زمان,ئاڵۆز بێت یان سادە,ئەوا كارنامەكەی تەنها هونەری نیە,بەڵكو گەیاندنیشە ئەویش بەمەبەستی تێگەیشتن وهەستكردن بەناوەڕۆكی زانیارییەكان.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا تێبینی ئەوە دەكرێت زمانەكە بەشێوازی تۆمارنامەیی وڕیپۆرتاژی وڕۆژنامەگەری بێت كەئەمەش پێویستی بەداڕشتنێكی هونەری هەیە.بەمانایەكی جیاوازتر, زمانی ناوەندی هەڵبژاردووە لەنێوان زمانی تێكڕای خەڵكی وزمانی نووسین,كەئەمە بەلای ئێمەوە بەزمانی سێهەم هەژمار دەكرێت.ئەم جۆرە لەبەكارهێنان زۆر گونجاوە بۆ نووسینە تۆمارنامەیی وئەرشیفییەكان چونكە بابەتەكانی گێڕانەوەی بەسەرهاتەكانە وپێویستیان بەزمانە هێمایی وڕەوانبێژییەكان نییە.لەوەسفی ڕووداوێكدا ,گەلاوێژ بەم شێوەیە دەدوێت"شەو داهات,ئیتر هەرچۆنێك بوو هەریەكە بەلایەكدا وەك بوراوە وماندوو ومردوو كەوتین,كاك سمایل سەرهەنگ ودڵسۆزەكانی تریشمان هەموویان لەدەورمان بوون وبەنۆرە ئێشكیان دەگرت تاوەكو بەیانی.بەیانی هەر ئەوەندە چاومان كردەوە,سەیر دەكەین پێشمەرگەی بریندار بەسواری وڵاخ بەشاخی سوركێودا هەڵگەڕان وگەیشتنە لامان.گوتیان لەودیو شاخەكە شەڕێكی گەورەیە...پێشمەرگەیەك گوللەیەك بەرسنگی كەوتبوو هەر خوێنی پێا دەهاتە خوارەوە,بەبێ دكتۆر وبەبێ دەرمان,ئەوانی تر هەندێك بەرقاچیان كەوتبوو,هەندێك بەرشوێنی تریان,بەڵام ئەوەی بەر سنگی كەوتبوو زۆر بێحاڵ بوو كەئاگایان لێیان بن,لەناو ئەو كەسانەدا ئەژی گۆران یان لەگەڵدا بوو,ئیتر چوین بەپیریانەوە ونوێن وشتمان پێ دان,بریندارەكانیان داگرت...ئەژی گۆران دەستی نیمچە دكتۆری هەبوو,زۆر ئاشنایەتیمان هەبوو لەگەڵ باوك ودایك وخێزانیان,هەر سەیری كرد وگوتی:بەخوا ئەم حەبانە زۆر باشن,یاڕەبی سەد جار شكور" (گەلاوێژ :255-256).لەدەرەوەی بیرەوەری,گەر گوێ لەقسەكانی گەلاوێژ بگرین كەبەشێكیان لەچاوپێكەوتنە ڕاگەیاندنییەكاندا بەدی دەكرێت ئەوا بەئاشكرا لێكچوونێك هەیە لەنێوان زمانی گفتوگۆی وزمانی بیرەوەرییەكانی كەئەمە بەلای گەورە نووسەرەوە(فیلیب لجون)مەرجێكی سەرەكی گێڕەوەرە لەهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی وبیرەوەرییەكاندا ( لجون,فیلیب ( 1994 ) :39 ).
2- توخمەكانی گێڕانەوە.لەم لێكۆڵینەوەیەدا توخمەكان دابەش دەكەین بەسەر:
یەكەم/ ڕووداو.ڕووداو ئەو بابەت وبابەتانەیە كەنووسەر قسەی لەسەر دەكات وبەگرنگیان دەزانێت,لەبواری هونەری گێڕانەوەگەریدا پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەكەسەكەكان وبابەت وهەڵوێستەكانیانەوە هەیە,ئەمەش تەواو دەچێتە تیۆری كار وكاردانەوە( عپمان,بدری( 1986):242), وەك ئەوەی كەسەكان بابەتەكان ڕادەكێشن,پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.بەمەش ڕووداو دەبێتە كەسێتی كەسێتییەكان,بەڵكو بریتییە لەكۆمەڵێك ڕووداوی بچووك كەدواتر كارلێكێك لەگەڵ خۆیاندا دروست دەكەن ولەكۆتایدا ئەم كورتیلە ڕووداوانە دەبنە بابەتی گێڕانەوەكە, بەنموونەی بیرەوەرییەكان,یان دەقێك پێكدەهێنن وكردار وهەڵسوكەوتی كەسێتییەكانی فاكتەرێكی هەرە بەهێزی ڕووداوەكانە,هەروەك یۆری لوتمان دەڵێت( بنكراد,سعید( 1995) :34-35).لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ڕووداوەكان هەمەچەشن وجۆرن,هەندێكیان تایبەتە بەخودی نووسەر وهەندێكی تریان بەكەسە بەشداربووەكان,كەنموونەیان یەكجار زۆرە.بەدیوێكی تردا هەندێكیان سۆسیۆڵۆژی وهەندێكی تریان سیاسی وفیكری.كەواتە ڕووداو بریتیە لەدەق ودەقەكەش دابەش دەبێت بەسەر چەندین بابەتی جیاواز وفرە دەنگی كەسەكان.لەم بیرەوەرییەدا نووسەر,لەجەمسەرێكەوە,پشتی بەگێڕانەوە زنجیرەییەكانە ولەجەمسەرەكانی ترەوە بە پچڕپچڕی وخولانەوەیی.لەنێو بیرەوەرییەكانیدا ولەپاڵ گرنگیدان بەچەندین كەسایەتی سیاسی وسەربازی وسەركردە(برایم ئەحمەد,هەمزە عەبدوڵڵا,مەلا مستەفای بارزانی,مام جەلال,عومەر دەبابە,عەلی عەسكەری,نوری شاوەیس...هتد),گەلاوێژ,لەهەمان كاتدا, بایەخی بەچەند كەسێتییەكی لاوەكی داوە, بەنموونەی (خولە) كەكەسێكی قۆشمە وخۆشەویست بوو,بەردەستێك بوو لەماڵی برایم ئەحمەد وگەلاوێژ.ئەوەتا گەلاوێژ بەم شێوەیە باس لەكەسێتی ئەم كەسە دەكات ودەڵێت"خولە شێتی كوڕمان كەدەمێك ساڵ بوو لەلامان بوو,هەموومان زۆرمان خۆش دەویست,ئێجگار دڵسۆزمان بوو,..بەڵام كەمێك ڵاڵەپەتە بوو,زۆر چاونەترس بوو,دەهات بەگژ هەمووماندا ونەدەترسا,پشتئەستوور لەوەی كەخۆشمان دەویست ودڵنیا بوو لەوەی كەهەرچییەك بڵێت تەنیا ڕەنگە دوو سێ بۆڵە ودوعای لێمان بەربكەوێت...كەكاتێك پۆلیس وئەمن دەهاتن لەبەغدا وكەركووك وسلێمانی ماڵیان دەپشكنی,خولە چی پێ دەكردن وچۆن دەچوو بەگژیاندا وچەند جارێكیش هەر لەمردن ڕزگاری بوو,ئەوەندەیان لێ دابوو...لەڕۆمانەكانی "بەرەو ئەشكەوتی دلێران"لەهەر سێ بەشەكەی بەناوی تۆفەوە ئەو باسانەی نووسیومە وكردوومە ئەوە هەمووی خولە وكردەوەكانین." (گەلاوێژ :248-249).لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,هەر سێ جۆری گێڕانەوە پەیڕەو كراوە,یان بەكارهاتووە.واتە شێوازی زنجیربەندی ناتەواو كەڕووداوەكان,بۆ ماوەیەكی زەمەنی دیاریكراو, لەسەر هێلێكی ستوونی دادەبەزن,وە شێوازی پچڕپچڕی كەنووسەر بەمەرجی نەگێڕاوە بەشێوازی زنجیرەبەندی ڕووداوەكان دابەزێنێت وهەندێك جار بەهۆكاری گەڕانەوە بۆ دواوە وباسكردن لەدوای زەمەنی گێڕانەوە (ئایندەیی) ڕووداوە گێڕانەوەییەكان بەپچڕی دێنە بەر دیدی خوێنەر.لەشێوازی خولانەوەیشدا گەلاوێژ, بەهۆكاری چەندێتی بابەت وڕووداو ,كارلێكێك لەنێوان كەسێتییە سەرەكی ولاوەكی وڕووداوە جیاوازەكاندا دروست دەكات ,كەهەموویان بۆ بیرەوەرییەكە گرنگی تایبەتی خۆیان هەیە,ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژ,لەیەك كاتدا بایەخی بەسەرجەم كەسێتی وڕووداوەكان داوە,چونكە ئەو كەسێتی وڕووداوانە بەشێكن لەمێژووی نووسەر خۆی وناتوانێت پشت گوێیان بخات.
دوهەم / كەسێتییەكان.كەسێتییەكان دەروازەیەكن بۆ خوڵقاندنی مانا وبابەت وڕووداوەكان (هلال,محمد غنیمی (1973):562).بەدیوێكی تردا,هەروەك تودوروف ئاماژەی پێداوە,كەسێتی لەڕەهەندە گێڕانەوەگەرییەكاندا بابەتی مەسەلەكانن (تودوروف (2005) :73).لەگێڕانەوەگەرییەكاندا,ڕەهەندەكانی كەسێتی دابەش دەبن بەسەر:
- ئەو كەسێتیانەی ,پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەگێڕانەوەكان هەیە.گەر بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ بەنموونە وەربگرین ئەوا ڕاناوی قسەكەر ,كەخودی نووسەرە,ئەم ڕۆڵە دەبینێت ولەدید وهزری خۆیەوە وبەیارمەتی سەرچاوەلێگرتنەكان (المرجع) ڕووداوەكانمان بۆ دەگێڕێتەوە,بەڵكو خۆی دەكاتە بابەتێكی سەرەكی بیرەوەرییەكان.دواتر كەسێتی تر بەدەردەكەون لەژێر ناوی كەسێتییە لاوەكی وتەوەرییەكان كەئامادەبوونیان پێویستییەكی بابەتی ولۆژیكییە وبەبێ ئەم كەسێتیانە ڕووداوەكان بەهای گێڕانەوەیی خۆیان لەدەست دەدەن. لەگەڕاندنەوەیان بۆ سلێمانی وباسكردن لەهەڵوێستەی برایم ئەحمەد,گەلاوێژ دەڵێت"زۆر چاك لەبیرمە جارێكیان تازە لەكەركووكەوە گەڕابوینەوە بۆ سلێمانی,كەدەبوو دوای ساڵێك بەندكردن (برایم ئەحمەد) دوو ساڵیش لەژێر چاودێری پۆلیس بوایە,ساڵی 1952 بەچاودێری پۆلیس ڕەوانەی كەركوك كراین,ئەمیش بەهەوڵدانی ئەو برادەرە كوردانەی لەبەغدا لەگەڵ حكومەت كاریان دەكرد,وەكو خوالێخۆشبوان حەمە سەعید قەزاز وماجید مستەفاو وچەند كەسێكی تریش كەلەجیاتی ناردنی بۆ ئەبو غرێب وناسریە بۆ ژێر چاودێری پۆلیس,بۆ دوو ساڵ بینێرن بۆ كەركووك.چووین بۆ كەركووك ودوای دوو ساڵ گەڕاینەوە بۆ سلێمانی,هەڵۆی كوڕم شەش مانگان بوو,چونكە ئەو لەكەركووك لەدایك بوو.كە گەڕاینەوە بۆ سلێمانی چووینە خانوویەكی كرێوە لەئەسحابەسپی,چونكە خانووی خۆمان كەئێستا بووەتە گەلەری زاموا,خانووی كۆنی باوك وباپیری باوكی هێرۆیە وباوكی هێرۆ لەو خانووەدا لەدایك بووە...بەیانییەك لەدەرگایان دا وئەوەی چوو كردیەوە گەڕایەوە وگوتی:كاك برایم میوانە,ناوی جەمال بابانە.جەمال بابان كاتی خۆی وەزیر بوو,بەڵام ئەو كاتەی كەهات بۆ لامان لەوەزارەتدا نەمابوو,حكومەت ناردبووی وپێی گوتبوو:ئەگەر بتوانیت برایم ئەحمەد وا لێ بكەیت كەبێت كاری حكومەت وەربگرێت,هەرچی خۆی حەزی لێ بكات,دەڵێن حەزی لە ڕەیسی مەحكەمەی تەممیزە,یان هەر چییەكی تر بێت,تۆ بتوانیت ڕازی بكەیت,تەنیا سیاسەت نەكات تۆش دەكەینەوە بەوەزیر.ئیتر جەمال بابان بەو ئومێدەوە گەیشتە لامان,بەڵام باوكی هێرۆ هەر لەقسەی خۆی نەهاتە خوارەوە " (گەلاوێژ :337-338).
- ڕەهەندە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان وپەیوەندی گێڕەوەر بەفینۆمینیای دەوروبەر,هەر لەخێزان تا دەگاتە پەیوەندییە دەرەكییەكان.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا چەندین جار ئەم ڕەهەندە بەرچاو دەكەوێت,بۆ نموونە گێڕەوەر (گەلاوێژ)لەشەڕی برا كوژیدا ئاماژە بەدۆخێكی سۆسیۆڵۆژی وخێزانی دەدات وباس لەمامە محەمەد ودایكی وكێشەكانیان دەكات "لەدوای بەینێك دایكم دەبوو بگەڕێتەوە بۆ بەغدا لەبەر خاڵە محەمەدم,كەئەو لەسلێمانی مابۆوە ونەخۆش بوو,دایكم بەهەڵەداوان هاتبوو بۆ لامان كەبیستبووی بووەتە شەڕی باڵی مەكتەبی سیاسی وباڵی خوالێخۆشبوو مەلا مستەفا بارزانی,وابەلۆری وعەسكەری حكومەتەوە باڵی سەرۆك بارزانی چوونەتە سەریان,ئیتر دایكم بەستەزمانە وەك شێت كەوتبووە ڕێ وخاڵمی بەجێ هێشتبوو,بۆیە بەردەوام چاوبەفرمێسك بووین بۆ خاڵە موحەممەدم.دوایی گەیاندبوویانە بەغدا بۆلای ڕێسانی خوشكم ومنداڵەكانی,كەچەند مانگێك بوو دكتۆر سەدیق ئەتروشی مێردی ئەمری خوای كردبوو,چوار منداڵی سەر وبنكەی بێباوان وهەتیو كردبوو.كاك سەدیق زۆر خۆشەویست بوو لەلامان وزۆر ئینسانێكی بەڕێز وپاك وڕۆشنبیر ودڵسۆز بوو.لەبەغدا كاتی خۆی لەسەردەمی عەبدولكەریم قاسم بۆ وەزیر كاندید كرابوو....دوای گەڕانەوەشی ئەوەندەی پێ نەچوو ئیتر ئەو خاڵە فیداكار ودڵسۆزەم ئەمری خوای كردبوو." (گەلاوێژ :268-269).
- ڕەهەندە سایكۆڵۆژیاییەكان كەهەڵدەستێت بەدەرخستن وئاشكرا كردنی زانیارییەكان.لەبیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژدا,ئەم جۆرە ڕەهەندە چەند جارێك دووبارە بوونەتەوە,بۆ نموونە لەكاتێكدا لەبەغدا دەبن ,بەرزان تكریتی سەردانیان دەكات ودوای گفتوگۆیەكی توند وزبر ,گەلاوێژ داوا لەهەڤاڵی خوشكەزای دەكات كەنەهێڵێت ئیشكەرەكان چا بهێنێت بۆ میوان,داوای كرد خۆی بەم كارە هەڵسێت چونكە باش سایكۆڵۆژیای بەرزانی خوێندبۆوە كەكەسێكی گوماناوییە وترسی لەخۆی هەیە ژەهرخوارد بكرێت,كاتێكیش چاكە هات ,سەرەتا هێنای بۆ گەلاوێژ,بەڵام بەرزان گوتی"نا نا ئەم پیاڵەیە هیی تۆ نییە,ئەمەی تر هەڵبگرە" گەلاوێش دەڵێت"بەڕاستی كردەوە وقسەیەكی باش نەبوو,چونكە هەر زوو هەستم كرد بارزان هەندێك سڵەمییەوە ومنیش زۆرم پێ ناخۆش بوو كەهەڤاڵ وای كرد چونكە هەرچییەك بێت میوانی پێ دەكەوێتە گومانەوە,بۆیە كەچایەكەی دایە دەستم وگوتی :ئەمە هی تۆیە ودوایی ڕایگرت بۆ بارزان,دیار بوو بەنابەدڵی هەڵیگرت وداینایە بەردەمی خۆی,منیش هەر گورج چایەكەی خۆمم خستە بەردەمی وچاكەی ئەم هەڵگرت وبەهەڤاڵم گوت:وابزانم ئەمەی كاك بارزان چای من بوو,چونكە من چای سووك دەخۆمەوە" (گەلاوێژ :312-313).
سێهەم / زەمەن وجێگە.زەمەن وجێگە كەرەستەیەكی هەرە گرنگ وپێویستی دەقی ئەدەبییە بەگشتی وهونەری گێڕانەوەگەرییەكانە بەتایبەتی,وەك هیچ دەقێكی گێڕانەوەگەری بەبێ زەمەن وجێگە ئەنجام نادرێت.زەمەن بزوێنەری ڕووداوەكانە وجێگەش ڕاڤەكردنی ,تەنانەت هەر ئەم دوو چەمكەیە كەسێتی كەسێتییەكان دەستنیشان دەكەن (یقگین,سعید(1998) :27).لەجەمسەرێكی ترەوە زەمەن كەرەستەیەكی ڕێكخستنی ڕووداوەكانە وجێگەش بابەتێكی كارلێكییە لەنێوان كەسێتی وڕووداوەكاندا.قوتابخانەی ڕووسی,بەتایبەتی تۆماشۆفسكی ( 1890- 1957 )زەمەنی گێڕانەوەی دابەش كردووە بەسەر دوو تەوەردا,یەكەمیان زەمەنی ناوەڕۆكی گێڕانەوە كەبریتیە لەزنجیرەیەك لەڕووداوە یەك لەدوای یەكەكان ولەنێوانیاندا پەیوەندییەكی لۆژیكی زنجیرەبەندی هەیە وسەرجەمیان باس لەقۆناغێكی زەمەنی دیاریكراو دەكەن,وەك ئەوەی ڕووداوەكان بەشداربن لەناساندنی ئەو قۆناغە زەمەنییە.دوهەمیان,بابەتی گێڕانەوە كەبریتیە لەگێڕانەوەی ڕووداوەكان بەڵام لەنێو چوارچێوەی كارێكی ئەدەبیدا ,دوای ڕووداوەكان بەدەردەكەوێت. (بحراوی,حسن( 1990 ) :107).پێوەرەكانی زەمەنیش دابەش دەبن بەسەر ئەمانەی لای خوارەوە:
- گەڕانەوە بۆ دواوە (فلاش باك ):
هونەری بیرەوەری لەسەر بنەمای گەڕانەوە بۆ زەمەنی ڕابردوو(فلاش باك) دادەمەزرێت,لەنێو گێڕانەوەكانیشدا, بەهەردوو تەوەری زەمەنی (ناوەڕۆكی گێڕانەوە وبابەتی گێڕانەوە),جارێكی تریش ڕووبەڕوی گێڕانەوەیەكی تر دەبین.بەمانایەكی تر,گێڕەوەڕ,وەك كردارێكی بەڵگەیی وبەهێزكردنی ڕووداوەكان وبەرچاوڕوونی خوێنەر بۆ ئەو ڕووداوانە,بەپێویستی دەزانێت جارجارە بگەڕێتەوە بۆ زەمەنی پێش گێڕانەوەكانی ((علی,هیپم الحاج(2008):63 ),لێرەشەوە دوو جۆر گەڕانەوە بەدی دەكرێت:
یەكەمیان / گەڕانەوەی دەرەكی,بریتیە لەگەڕانەوەی ئەو ڕووداوانەی دەكەونە پێش دەستپێكردنی گێڕانەوەكە.
دوهەمیان /گەڕانەوەی ناوەكی,بریتیە لە گەڕانەوەی چەند ڕووداوێك لەنێو خودی گێڕانەوەكەدا (زكریا,عبدالمنعم (2009) :40- 112).
لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا,هەردوو جۆرەكە بەدی دەكرێن بەتایبەتی جۆری دوهەمیان.لەجۆری یەكەمیاندا ,نووسەر,یان گێڕەوەر,لەبەش دوهەمی بیرەوەرییەكانیدا,سەرەتا باس لەزستانی 1964 دەكات كەزستانێكی یەكجار سەخت وسارد بووە بەتایبەتی لەو شوێنانەی كەخۆی وپێشەمەرگەكانی لێ بوون بەنموونەی ئاوكورتێ وخەزێنە وژاڵە,دوای وەسفێكی ئەو دیمەنە بەبێ ئەوەی بچێتە نێو ووردەكارییەكانەوە وبەرلەوەی دەستپێكی گێڕانەوەكەی قووڵ بكاتەوە وبەردەوام بێت,دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنێكی پێشتر,ئەوەتا دەڵێت" پێش ئەوەی فەسڵ ئێجگار وای لێ بێت,باوكی هێرۆ لەڕێی ئێرانەوە چووبووە دەرەوەی وڵات,هەروەها مام جەلالیش چووبوو,هەر كەسەیان بۆ لایەك بۆ ناساندنی شۆڕش بەوڵاتان,بۆ داوای یارمەتی لەهەندێك وڵاتانی ئاگاداری كێشەی كورد...شای ئێران زانی شۆڕشی كورد خۆی گرتەوە وزۆر هاتووەتە پێش وهێزی پێشمەرگە دلێرەكان چەند سەركەوتوو بوون,ئێرانیش كەوتە پشی پشی بۆ شۆڕش و سەركردەكانی كەدەتوانن خەڵك بنێرن بۆ خۆیان كەلوپەل وخواردن وزەخیرە بكڕن وهەموو پێویستییەكانیان دەست بخەن,هەروەها ڕێگەش كراوەیە بۆ سەركردەكانی كورد كەبەئێراندا بێن وبڕۆن ...پێشمەرگەش بڵاودەبوونەوە ودڵیان خۆش دەبوو,چونكە وامفاوەزات دەستی پێ كرد ودەهاتنە ناو شارەكان بۆ سەردانی كوردەكان...لەناو ئەو هەموو حكومەت وكودەتاچییانە تەنیا لەشۆڕشی چواردەی تەمموزی 1958 زەعیم عەبدولكەریم قاسم باش بوو بۆ كورد وهەموو میللەتی عێراق,لەدەستووری عێراقیشدا ددان بەوەدا نرا كەكورد وعەرەب شەریكن لەم وڵاتەدا ومافیان وەكو یەك وایە" (گەلاوێژ:226 -228).
لەجۆری دوهەمیاندا,نووسەر بەدیمەنێك یان گێڕانەوەیەك دەست پێ دەكات ودواتر زۆر بەخێرایی دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی ڕابردوو,بەڵام ئەوەندە ناخایەنێت,بەزوویی دەگەڕێتەوە بۆ گێڕانەوەكەی سەرەتا وبەردەوامییەكی پێ دەدا .بۆ نموونە,زەمەنی گێڕانەوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1964,كاتێك لەتارانی پایتەختی ئێران وبەهۆی شەڕی براكوژییەوە گیرساونەتەوە وباس لەجوانییەكانی ئەو شارە دەكات"تاران بگرە هەموو ئێران زۆر لامان سەیر وسەرنجڕاكێش بوو,كەئەوەندە دوكانی گوڵفرۆشی لێ بوو,ئەوەندە بەزەوق بوون لەگەڵ گوڵ وگوڵزار " (گەلاوێژ :273),دوای ئەم باسە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵ 1941 و1942,بەڵام وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ماوەی باسكردنە زۆر كورتە وبەخێرایی دەگەڕێتەوە بۆ تاران وساڵی 1964,ئەوەتا دەڵێت"ساڵی 1941 و1942 من وخوشكم منداڵ بووین,لەقوڕنە دەمانبینین كەئینگلیز لەبەسرەوە دەهاتن,هەر لەبەردەم ماڵەكەمان درەختی كۆنی لێ بوو پێیان دەگوت"ئیبراهیم خەلیل" دەهاتن لای درەختەكە دادەبەزین وبەچەقۆ داریان لێ دەتاشی ودەیانخستە قتووەوە وبۆ پیرۆزی دەیانبرد" (گەلاوێژ :274 ).دواتر گەڕانەوە بۆ تاران"كەلەتاران بووین زوو زوو كاكە سەید عەزیز شەمزینی سەری دەداین بەدەست ودیاریی زۆرەوە وەك فەردە برنجی كوردی وزۆر شتی تریش "(گەلاوێژ:274).
- ڕابینین (الاستباق):
ڕابینین (الاستباق)بەلای جیرار جینێت ەوە بریتیە لەجوڵەی گێڕانەوە بەرەو ڕووداوێكی داهاتوو,یان دەست پێكێك بۆ دامەزراندنی ڕووداوێكی داهاتوویی (جینیت,جیرار ( 1997) :51 ).لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ڕابینییەكی ئاشكرایی بەدی دەكرێت,ئەمەش هەڵگری سروشتێكی ئەرێنییە, ئامانجەكەشی بریتیە لەگەیاندنی ئەو زانیارییانەی دەكەونە دوای زەمەنی گێڕانەوە (الشمالی (2006):168).,هەندێك جاریش بەهۆی پێشبینییەكانی نووسەرەوە ئەم جۆرە ڕابینینە دەبنە واقیع ولەخەیاڵ دووردەكەونەوە .لەیەكێك لەگێڕانەوەكاندا,گەلاوێژ باسی كابرایەكی چاوساغی دەوڵەتی ئێرانی دەكات كەهاتووە بۆلایان بەمەبەستی یارمەتی وگواستنەوەیان بۆ تارانی پایتەخت,بەڵام ئەم كەسە دەبێتە كەسێكی گوماناویی بۆ گەلاوێژ.بەپێ گریمانەكان ئەمە جۆرێكە لەخوێندنەوە سایكۆڵۆژییەكانی گەلاوێژ ودواتر ئەم خوێندنەوە ڕابینینە جێگەی خۆی دەگرێت,ئەمە لەكاتێكدا كەسە نزیكەكانی خۆی ئەو جۆرە باوەڕەیان لادروست نابێت"ڕۆژێك ئاگادار كراین كەكەسێكی دەوڵەت دێت بەدواماندا ودەمانباتە تاران چونكە جێگەمان بۆ دانراوە.ئێمەش كەوتینە خۆمان وئەو كەسانەی لەگەڵمان وخۆمان وچاوەڕێی زەلامەكەمان كرد تا دێت بەدواماندا....زەلامی دەوڵەت...پیاوی ساواك بوو,هەر سەرو چاو وسەروسەكوتیم دی بەدایكم وئەوانم گوت ئەمە بەخێرێ ڕێنیشاندەرمانە,بەخوا ئەمە زۆر لەدەستبڕ وساختەچی وهیچوپوچ دەچێت.هەموو هاتنە جواب وهەریەكە لەلای خۆیەوە گوتی:نا باوەڕ ناكەین ,زۆر پیاوێكی باش دیارە.دایكم تۆزێ هات بەگژما وگوتی:دەی دیسان ناو ناتۆرە لەخەڵك بنێ ئەو قوڕبەسەرە هەموو سەعاتێكە هاتووە چ زوو زانیت دەستبڕو ساختەچییە.گوتم ئێ ڕاوەستن بزانن قسەی من یا هی ئێوە دروستە من كەسێك ببینم لەسەرو سەكوت وقیافە ودەم وچاوی یەكسەر ئەزانم چ جۆرە مرۆڤێكە" (گەلاوێژ :252-253).
جێگەش,هەروەك ڕەخنەگری فەڕەنسی, هێنری میتران ( 1895-1972 )ئاماژەی پێداوە,گێڕانەوەكان دادەمەزرێنێت ,بەڵكو ڕووداوەكان بەرەو واقیع دەبات (لحمیدانی,حمید (2003):65). لەهونەری گێرانەوەگەری كوردیدا بایەخێكی زۆری پێدراوە,چونكە چەندین ڕووداوی كاریگەری سیاسی وفیكری وسۆسیۆڵۆژی بەسەر كوردا ڕەنگیان داوەتەوە,هەمیشە داگیركەران هەوڵیان داوە نائارامییەك لەم خاكەدا بخوڵقێنن.هەرلەبەر ئەمەش جێگە بەلای تێكڕای خەڵكی وشاعیران ونووسەرانەوە مەڵبەندێكی پیرۆزكراوە (المقدس ).ئەمە لەكاتێكدا پێویستە جێگە,هەروەك باشلار كاری لەسەر كردووە,ئەو ماڵە گەرمە بێت كەلێی لەدایك بووین ,هیواكانمانی تێدا دەستەبەر بكەین(باشلار (1987):31).بەڵام پەیوەندی تاكی كورد بەجێگەوە لەسەر بنەمای ئارگیومێنتی دژایەتی دامەزراوە وهەمیشە ئازادییەكانی لێ زەوت كراوە ودەربەدەر كراوە ونامۆبوون بۆتە بەشێك لەكەسێتی كەسەكان.بەمەش جێگە بۆ تاكی كورد دوو جۆرە, جێگەیەكی هۆگر وجێگەیەكی ترسناك.لێرەدا مەبەستەكە تەنها خاكی كوردستان ناگرێتەوە بەڵكو سەرجەم ئەو جێگەیانەی كەتاكی كورد تێیدا ژیاوە بەنموونەی ئاوارەیی وتاراوگەیی.ئەوەتا لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا جوانترین جێگە وشوێن (ئەزمڕ وهەیبەسوڵتان )بۆتە جێگەی كوژراوانی سەربازی عەرەب وپاش ماوەی دەبابە سووتا ووبەجێماو"ئەوە هەر عەسكەری حكومەت بوو هەرەسی دەهێنا وكەلوپەل وشارۆچكە وبنكەكانیان بەجێ دەهێشێت وهەڵدەهاتن,بەرەبەرە پێشمەرگە خەریك بوون پڕچەك دەبوون هەر بەچەكی عەسكەری ڕاكردوو,بەتایبەتی لەشوێنەكانی وەك ئەزمەڕ وهەیبەسوڵتان,ئەوە هەر جێی عەسكەری سوتا وبوو,دەبابەی سوتا وبەجێماو بوون " (گەلاوێژ:234).كاتێكیش لەتاران بوون ,لەگەڵ ئەوەی ئاوارەش بوون بەڵام گەلاوێژ بەم شێوەیە باس لەجێگەكەیان دەكات"خانوویەكیان بۆ پەیدا كردین...چووینە خانووەكەوە,خانوویەكی خۆشی گەورەی سێچین بوو,حەوشەیەكی گەورە وحەوزی ئاوی تیا بوو,دەورەی حەوشەكە دار ودرەخت بوو...وردە وردە لەگەڵ تاران ڕاهاتین,ئەگەرچی زۆر دڵتەنگ وچاوبەفرمێسك بووین,بەڵام هەرچۆنێك بوایە دەبوایە لەگەڵ بارودۆخ وپێشهاتەكان خۆمان بگونجێنین,دەچووین بۆ بازاڕە ئاوەدانەكانی ئەوسای تاران كەسوپەرماركێت وشوێنی بازاڕی زۆر پێشكەوتوو وخۆشی لێ بوو ,هەروەها تاران زۆر زۆر جوان ودڵگیر بوو,بەدیمەن ودار ودرەخت وگوڵ گوڵزار وشاخەكانی بەتایبەتی شەقامی پەهلەوی" ( گەلاوێژ:265 – 272). لەلای تێكڕای خەڵكی هەندێك جێگە وكەسەكانی مایەی خۆشحاڵی وكەرەستە پیرۆزەكانە,بەڵام دیاردەیەكی نەرێنی لەدەرەوەی ئەو جێگەوكەسانە دەبنە هۆكاری ترازاندن .لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا چەندین دیمەن لەم شێوەیە بەدی دەكرێن, یەكێك لەوانە ئەم گێڕانەوەیەیە كەدەڵێت"ڕۆژێك لەگەڵ باوكی هێرۆ منداڵەكانمان هەڵگرت بەرەو مەشهەد بۆ زیارەتی مەرقەدەكەی ئیمام ڕەزا,كەشوورەی قەبرەكەیم گرتبوو,دوعام دەكرد بەدەم گریانی بێدەنگییەوە,كەتكامان بۆ بكات لای خوای گەورە ومیهرەبان ئەم بارودۆخە خراپەمان بۆ بگۆڕێت وبگەڕێینەوە بۆ خاك و وڵاتی خۆمان,لەو كاتەدا كەبەئەسپایی لەئیمام ڕەزا دەپاڕامەوە هەستم كرد قۆڵ ودەستم شتێكی نائاسایی بەر دەكەوێت,دیارە شوێنەكە زۆر چڕ وقەرەباڵغ بوەو,سەدان دەست ئەو شوورە زبوونەیان گرتبوو.لەپڕ دەست وقۆڵم ڕاكێشا تابزانم ئەو جووڵە وخۆلێدانە چییە,سەیرم كرد پیاوێك خەریكی سەعاتەكەمە,دەیەوێت لەدەستم بكاتەوە وبیدزێت,منیش دەستم ڕاكێشا وتووڕە بووم,ئاغای قەسری بۆی چوو وگرتی وتەسلیمی پۆلیسی كرد,سەعاتەكەشم زۆر خۆشەویست بوو لام,كاتی خۆی مام جەلال بۆی هێنابووم كەسەفەری دەرەوەی كرد وباوكی هێرۆ پێی گوتبوو سەعاتێك بۆ گەلاوێژ بهێنە...ئەمەش بوو بەبەزمی زیارەت ودزینی ناو مەرقەد" (گەلاوێژ:272-273).
-ئامڕازەكانی گێڕانەوە:
لەنێو هونەری گێڕانەوە وبایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافیدا,دوو ئامڕازی سەرەكی بەدەردەكەون,ئەوانیش وەسفی دیمەنەكان ودایەڵۆگ.ئەمە بەدیوێكی تردا خۆی لەخاوكردنەوەی گێڕانەوەگەرییەكاندا دەبینێتەوە كەبریتیە لەوەستان وخاوكردنەوەی ڕووداوەكان وگێڕەوەر لەبری ئەوەی بەردەوامی بەڕووداوەكان بدات ئەوا دەكەوێتە وەسفی جێگە وكەسەكان ودواتر ئەو دایەڵۆگانەی كەلەنێوان كەسەكاندا ڕوو دەدەن.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ئەم ئامڕازانە تا ڕادەیەكی پێویست بەكارهاتوون.لەمەنەڵۆگەكانیدا,گەلاوێژ لەگەڵ خۆیدا دەدوێت وبەراووردێك دەكات لەنێوان شەهیدبوونی ڕاستەقینە وشەهیدبوونی دەستكرد"بەڕاستی ئەمانە قارەمان وشەهیدن,نەك وەك ئێستا بووە بەعالمودە وهەر كەسێك ئەمری خوای كرد پێی دەڵێن فڵان شەهید,بەڕاستی ئەوە دەستدرێژییە بۆ سەر خوێنی گەشی شەهید,ئەو كەسانەی ئێستا ئەو ڕەوشەی تێی كەوتوون وئەم سەربەستی وحكومەت وپەرلەمانە,ناوی هەر هەمووی لەسایەی خوێنی گەشی ئەو پێشمەرگە قارەمانانەیە,كەچی ئێستا ناوەكەشیان پێ ڕەوا نابینن وئەوەی لەكاتی مەلەكردندا نوقم بووبێت ونەیزانیبێت مەلە بكات پێی دەڵێن شەهید" (گەلاوێژ:236).لەدایەڵۆگەكانیشدا,كەسێتی كەسێتییەكان بەدەردەكەون بەتایبەتی ئەو ساواكەی كەپێشتر ئاماژەمان پێدا وگەلاوێژ گومانی لێی دروست كردبوو "دوای گەیشتنی زەلامەكە (كابرای ساواك) بەدوو ڕۆژ,كەوتینە ڕێ بەوڵاخ وزۆر كەسیش بەپێ.دنیا زۆر گەرم بوو,چلەی هاوین بوو,پێش ڕۆیشتن وكەوتنە ڕێ تووڕە بووم وكردم بەهەرا,بەوپیاوە ساواكەكەی كەهاتبوو بمانبات ولەگەڵمان بێت گوتم:
- تاوەكو كوێ دەمانبەن بەوڵاخ وئەم هەموو خەڵكەشمان بەپێ ؟
- تاوەكو بانە.
-چۆن تاوەكو بانە,هەموو دەمرین لەبەر ئەم هەتاوە,منداڵەكانم هەموو پێستی دەموچاویان هەر بەم تۆزەی كەدێنە دەرەوە لەژوور سووتاوە...
- ئاسانە,نزیكە وئەوەندەمان پێ ناچێت,من لەبەر ئێوەمە,چونكە لەڕێگە تووشی ناڕەحەتییەك ببن دەوڵەت ئێخەم دەگرن وهەر دەمكوژن,چونكە لەڕێگەوبان چەتە پەیدا بووە." (گەلاوێژ:153-254).
لەوەسفی جێگە وكەسەكانیش,گەلاوێژ زۆر هونەرییانە ئەم كارەی ئەنجام داوە وبەرجەستەی كردوون ولەولاشەوە خوێنەر تەواو دەچێتە نێو ئەو دیمەنانەوە.لەشەڕی براكوژی ولەیەكێك لەدیهاتەكان,گەلاوێژ بەم شێوەیە وێنەكەمان بۆ دەگێڕێتەوە ودەڵێت"ئەو شەوە لەشیوی شەوكوێران ماینەوە,بەیانی زوو منداڵەكانمان هەستاند وكەوتینە ڕێ بەرەو دێیەك پێیان دەگوت"بناوێ ",ئێوارە گەیشتینە بناوێ,ئەو ماڵەی بۆی چووین لەسەرەتای دێیەكەوە دەستی پێ دەكرد,خانوویەكی خۆش وفەرەح بوو,بەقەدی شاخەكەوە بوو,سەربانێكی زۆر گەورە وبەرینی هەبوو,دارتوویەكی گەورە گەیشتبووە سەربانەكە وەك كەپری لێ هاتبوو,زۆر دڵگیر وخۆش بوو.لەحەوشەكەوە بەدوو سێ پیلكە سەر دەكەوتین,ئیتر هەیوان ودوو سێ ژووری گەورە وخۆش هەبوو,ژوورێكیان كەلوپەل ونوێنیان تیا دانابوو,هەمووی بەدۆشەك داخرابوو,بەفەرش وبەڕە ولاكێش لەناوبەری نوێنەكانمان چەند پارچە نوێنی وەك دۆشەكی تیابوو,هەمووی بەپەت وبەتانی پێچرابوون,من نەمدەزانی كەئەمانە چین وكەی تێكەڵی كەلوپەلمان بوون" (گەلاوێژ :246-247).
3- كارنامەكانی گێڕانەوە.لەپاڵ كارنامە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان,كارنامەی بیرەوەری,هاوشێوەی كارنامەكانی بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی,خۆی لەسێ كارنامەی سەرەكیدا دەبینێتەوە,ئەوانیش:
أ – كارنامەی گەیاندن.ئەم كارنامەیە بریتیە لەنزیكبوونەوەی نووسەری بیرەوەری (گێڕەوەر) بەخوێنەر,یان گەیاندنی ئەزموونی نووسەرە بەدەرەوەی خۆی.لەگۆشەیەكی تریشەوە,بەدەستهێنانی متمانەی خوێنەرە بەناوەڕۆكی گێڕانەوەكان ,چونكە پێشتر زانیارییەكان وەك پێویست نەهاتوونەتە بەردەست خوێنەرەوە ونووسەریش مەبەستێتی زانیارییەكان بگەیەنێت بەخوێنەر وتێكڕای خەڵكی ئەویش لەپێناو سوود وەرگرتن لەو زانیاریانە یان تێڕوانینێكی نوێ لەسەیان.هەر بۆ نموونە,دوای ئاشتبوونەوەی هەردوو باڵ پارتی,نووسەر ئاماژە بەگێڕانەوەیەكی گرنگ دەدات كەچۆن پیاوانی ڕژێم لەبەغدا هەمیشە خوازیاری ئەوەبوون ناكۆكی بكەوێتە نێوان سەركردەكانی كوردەوە,ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت هۆكارێكی تری دووبەرەكی پلانی ڕژێم بووە لەبەغدا .لەدایەڵۆگێكی نێوان نووسەر(گەلاوێژ)لەگەڵ بەرزان تكریتی برای سەددام ئەم ڕاستییە بەدەردەكەوێت.نووسەر (گێڕەوەر)دەڵێت"جارێكیان گەڕامەوە بەغدا وئێوارەیەك بارزانی برای سەدام حسێن لەگەڵ ئەمین ئاغای برای تەها محێدین هاتن بۆلامان ...بارزان هات وهەواڵی باوكی هێرۆ وجەماعەتی لێ پرسیم,هەندێك عاجز دیاربوو ,گوتی:
- حاڵتان چۆنە؟ئێستا ئاشتن وڕێكن لەگەڵ مەلا مستەفا وئەوان!
- ئەرێ وەڵا سوپاس بۆ خوا زۆر ڕێكین وزۆر تەباین الحمد لله.
- وەڵا ئێمە نەمانزانی وابەتەواوی دەبن بەیەك ودەڕۆن بۆ لایان وهەر بۆ سەردانیش مامۆستا برایم نایەتەوە بەغدا.
- وامان پێ خۆشە و ئەوە ئاواتمان بوو .بۆ خراپە واڕێكین؟ئەی ئێوەش ئاشت نەبوونەوە وئاهەنگی شادیتان نەكرد؟
- قەیناكە بۆ ئەوەی شەڕ نەمێنێت,ئەوە شتێكی وەختییە.
- ئەی بۆچی ئێوە حەزتان دەكرد ئێمە هەروا بین ویەكتری بكوژین؟
دواتر دوو –سێ پرسیاری تری لێ كردم ,پاشان كەهەستان بڕۆنەوە,ڕووی تێكردم وگوتی:هەر كاتێك مامۆستا برایم وبرادەرانی پێویستیان پێمان بوو,لەشكر لەڕەواندوزە وبەچاوتروكانێك هەلیكۆپتەر دێت ودەفڕێنێت بۆ بەغدا.بەهەندێك توڕەییەوە گوتم:تەواو ئەوە ئەو ڕۆژە ڕۆیشت,ئینشەڵا تاوەكو ماوین هەر یەك دەبین...زۆر زۆریان پێ ناخۆش بوو كەئاشت بووینەوە وبووینەوە بەیەك,حكومەت خەریك بوو شێت بێت لەداخاندا.بۆیە دەڵێم,من تەجروبەم هەیە وبەچاوی خۆم دیومە وبەگوێی خۆم گوێم لێ بووە كەئەوانە چەند حەزیان دەكرد هەروا دوو پارچە وسێ پارچە بین" (گەلاوێژ:311-312).
ب – كارنامەی دانپیادان.ئەم كارنامەیە بریتیە لەهەڵوێست وخوێندنەوەی نووسەر لەسەر قۆناغێك یان چەند قۆناغێكی زەمەنی هەستیار.لێرەدا,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,نووسەری بیرەوەری وبایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی كەسانێكی هەستیارن,خاوەن ئەزموون وبیركردنەوەن.دانپیادانی ئەمانە,گەر خاوەن بیرەوەرییەكان هەڵگری پرنسپی ڕاستگۆیی ومتمانە بن,دەبنە بەشێكی گرنگی مێژوو,بەوپێیەی مێژووش باس لەڕووداوە كاریگەرییەكانی زەمەن دەكات ( عبدالفتاح,تهانی :16).بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژ لەسەر ئەم كارنامەیە دامزراوە وزۆر ڕاشكاوانە وبەبێ مەرایی ڕووداوەكانمان وەك خۆی بۆ دەگێڕێتەوە ولەبەشێكی زۆریاندا چەمكی بەڵگەیی ئامادەبوونی هەیە.لەیەكێك لەو دانپیادانانە,نووسەر ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆ دەدات بەپەیماننامەی جەزائیر وهەرەسی شۆڕش ودەربەدەری كەس وخەڵكەكە وهەڵوێستی برایم ئەحمەد وشای ئێران"كەپەیماننامەكەی جەزاییر بەسترا وشۆڕش هەرەسی هێنا,كوردی دەربەدەر هەر كەسە ڕووی كردە شوێنێك,زۆربەیان گەڕانەوە عێراق وعەفوویان بۆ دەرچوو,هەندێكیان ڕوویان كردە ئەورووپا وئەو دەوروبەرە وهەندێكیشیان هەر لەئێران مانەوە.پێش ئەوەی بڕۆین بۆ شام,شای ئێران جوابی بۆ باوكی هێرۆ ناردبوو كەدەتوانێت لەئێران بمێنێتەوە وخانوو وئوتۆمبیلی پێ دەدرێت وهەموو كارێكی بۆ جێبەجێ دەكرێت,بەمەرجێك چالاكی سیاسی وسەفەری دەرەوەی ئێران نەكات.باوكی هێرۆش وەڵامی بۆ ناردەوە وگوتی:زۆر سوپاستان دەكەم,ناتوانم لێرە بمێنمەوە ودەبێت بڕۆین.خوا هەڵناگرێت بەقەدر وحورمەتەوە بەماڵەوە بۆ لەندەن ڕەوانەیان كردین,بلیتی فڕۆكەشیان بۆ بڕین.بەڵام زیانێكی زۆریان لەشانازی كچم دا,بەوەی بڕوانامەكەیان ون كرد وگوتیان بۆمان نادۆزرێتەوە,شاناز بەغەدر سێ ساڵ كۆلێژی پزیشكی لەكیس چوو,دەبوایە سەرلەنوێ لەلەندەن دەست پێ بكاتەوە,بەڵام فریای نەكەوت" (گەلاوێژ: 271-272).
ج – كارنامەی ڕۆماڵكردن وئاشكراكردنی زانیارییەكان.یەكێك لەئەرك وئامانجەكانی نووسەری بیرەوەری ڕۆماڵكردن وئاشكراكردنی زانیارییە شاراوەكانە .بۆ ئەمەش,كارنامەی نووسەری بیرەوەری هاوتەریبە لەگەڵ كارنامەی ڕۆژنامەنووسە مەیدانییەكان كەلەنزیكەوە بەشدارن لەڕووداو وزانیارییەكان ودواتر گەیاندن وڕۆماڵكردن وشیكردنەوە وئاشكراكردنی ئەو زانیاریانە.لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا نموونە گەلێك زۆرە,لەوانە باسكردنی ڕۆڵی عەبدولكەریم قاسم ە دوای ئەوەی لەساڵی 1958 دەسەڵاتی وەرگرتوو,كودەتایەكی سەربازی دژی ڕژێمی پاشایەتی بەرپا كرد. دەڵێت"لەناو ئەو هەموو حكومەت وكودەتاچییانەدا لەشۆڕشی چواردەی تەموزی 1958 زەعیم عەبدولكەریم قاسم باش بوو بۆ كورد وهەموو میللەتی عێراق,لەدەستووری عێراقییشدا ددان بەوەدا نرا كەكورد وعەرەب شەریكن لەم وڵاتەدا ومافیان وەكو یەك وایە,كوردیش زۆری بۆ عەبدولكەریم قاسم كرد وزۆر بەدڵ وگیان وسەر وماڵ پشتگیرییان كرد وزۆر دڵسۆزی بوون,چەندین كودەتایان لەدژ پوچەڵ كردەوە,بەتایبەتی كودەتای "شەواف" كەلەموسڵ كرا وكودەتایەكی یەكجار گەورە بوو بەپشتیوانی كورد وشان وبازووی ڕۆڵە نەبەزەكانی كوژێنرایەوە,بەڵام دیسان لەئاخریدا عەبدولكەریم قاسم لەگەڵ كورد نێوانی تێك چوو ولەكورد هەڵگەڕایەوە...عەبدولكەریم كەوتە لێدانی كورد,یەكەم گورز باوكی هێرۆی دا بەمەحكەمەی عورفی لەسەر ئەوەی وتارێكی لەڕۆژنامەی خەباتدا بڵاوكردبۆوە,كەڕۆژنامەی خەبات خۆی عەبدولكەریم قاسم دای بەباوكی هێرۆ...باوكی هێرۆی زۆر خۆش دەویست ومەتحی دەكرد,كەچی لەسەر ئەو وتارە دای بەمەحكەمەی عورفی وخەباتی لەدەرچوون ڕاوەستان,چونكە نووسیبووی:عێراق بەشێك نییە لەمیللەتی عەرەبی,عەرەبی عێراق بەشێكن لەمیللەتی عەرەبی" (گەلاوێژ:228-229).

- ئەنجامی لێكۆڵینەوە:
لێكۆڵینەوەكە گەیشتۆتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- بیرەوەرییەكان,لەبنەڕەتدا,پشت بەزەمەنی گەڕانەوە بۆ دواوە (فلاش باك) دەبەستێت چونكە زانیارییەكان سەرجەمیان دەكەونە ئەو زەمەنەوە.زەمەنی نووسینی بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی گەلاوێژ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2008,بەڵام ڕووداوەكان بۆ زەمەنێكی زۆر پێشووتر.
- پەیوەندی نێوان بیرەوەری وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی,پەیوەندییەكی یەكجار بەهێزە,چونكە هەموویان جەخت لەسەر پێكهاتە وتوخم وتەكنیك ودەستوورەكانی گێڕانەوە دەكەن,بەڵكو باسكردنە لەخودی نووسەر ودەرەوەی نووسەر وچەندین كەسێتی بەشدارن.گەرچی باسكردنی ئەو كەسێتییە لاوەكیانە بەڕووبەرێكی دیاریكراو بێت,بەڵام لەڕووی مێژووەوە زۆر گرنگن وئارگیومێنتی توند بەدوای خۆیاندا دەهێنن.هەر ئەمەش وایكردووە كەبیرەوەرییەكان وهونەری بایۆگرافی وئۆتۆبایۆگرافی جۆرێك بن لەچیرۆكی سەردەمە هەستیار وواقیعییەكان,یان ڕۆمانێك بن وچەندین دەنگی جیاوازی تێدا بەدی دەكرێت.
- هونەری بیرەوەری لەئەدەبی كوردی نوێدا بایەخێكی زۆری پێ دەدرێت ولەم ساڵانەی دوایدا چەندین بابەتی بیرەوەری كەوتنە بازاڕ ودیدی خوێنەوارەوە,هۆكاری ئەمەش,بەپلەی یەكەم,دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەلومەرجە نەخوازراوانەی كۆمەڵگا كەبەدرێژایی سەدەی بیستەم لەژێر هەڕەشەی داگیركەران وكوشتن وگرتن ودووركەوتنەوەدا بووە,هەریەك لەو بیرەوەریانە ئاماژەیەكە بۆ گێڕانەوەی قۆناغێكی هەستیاری فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی.
- هونەری بیرەوەری بەشێكە لەڕەگەزە ئەدەبییەكان,هاوشێوەی,چیرۆك وڕۆمان ونۆڤلێت,هەر ئەمەش وایكردووەبیرەوەرییەكان هەڵقوڵاویی چیرۆكە واقیعییەكان بن,بەو مەرجەی خاوەنەكانیان هەڵگری پەیامە ڕاستگۆییەكان بن,لەوێشەوە زانیارییە گێڕانەوەییەكان دەبنە بابەتێكی مێژوویی باوەڕپێكراو,خاوەن بیرەوەریش بەمێژوونووس.
- بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ لەخۆڕا نەنوسراوە,بەڵكو هەڵقوڵاویی بارودۆخێكی قورسی ژیانی تایبەتی خۆی وخێزانەكەی بووە,بابەتی ڕووداوەكانیش كاریگەری زۆریان لەسەر هەستی دروست كردووە.
- بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ,نیشانەی دیدێكی تایبەتی خۆیەتی وبەو پەڕی بوێرییەوە دەستنیشانی هەڵوێستەی خۆی وكەسەكانی كردووە.
- زمانی بیرەوەرییەكانی گەلاوێژ,هاوشێوەی چیرۆ ك وڕۆمان ونۆڤلێتەكانی, شێوازێكی سادەی وەرگرتووە ودوورە لەزمانی ڕەوانبێژییەوە,بەوپێییەی بۆ تێكڕای خەڵكی دەنووسێت نەك بۆ گروپێكی ڕوناكبیری دیاریكراو,واتە بۆ پێشمەرگە وكەسانی ئاسایی وتەنانەت پێشەنگەكانیش.
- جێگە لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا زۆر فراوانە ونەبەستراوەتەوە بەڕووبەرێكی دیاریكراو,جێگەكانیش كوردستان,عێراق,ئێران,لەندەن.بۆ هەر جێگەیەكیش جۆرێك لەڕەفتار وهەڵسووكەوت وكارنامە.
-گەلاوێژ لەبیرەوەرییەكانیدا ,هاوشێوەی تابلۆ كڵاسیزمەكان,زۆر بەوردی وەسفی جێگە وكەس وناخی مرۆڤەكانی كردووە,ئەمە جۆرێكە لەهونەری سیناریۆیی وفۆتۆگرافی.خوێنەر,بەشێوە گشتییەكەی, چێژ لەم جۆرە بەكارهاتنە دەبینێت چونكە ڕووداوەكان,لەڕووی فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەوە پەیوەندی بەهەمووانەوە هەیە وبەشێوە ئاشكراكەی نامۆ نین,بەڵام ئەركی سەرەكی نووسەر دەرخستن وئاشكراكردنی زانیارییە شاراوەكانە كەتێكڕای خەڵكی پێویستی پێیان هەیە,ئەویش لەپێناو هەڵسەنگاندنی زەمەنی ڕووداوەكان.
- گەرچی هەندێك وا بۆی دەچن بیرەوەرییەكان دوورن لەزەمەنی گێڕانەوەی دەرەكی وناوەكی,بەڵام لەبیرەوەرییەكانی گەلاوێژدا ئەم زەمەنانە بەرجەستە كراون.

- پەراوێز وسەرچاوەكان:
-گەلاوێژ ( 2018),بەشی دوهەم,چاپی نوێ ,بیرەوەرییە هەرگیز لەبیرنەكراوەكانی من,سلێمانی,چاپخانە دیار نیە.
- باشلار,غاستون ( 1984),جمالیات المكان,ترجمە غالب هلسا,المۆسسە الجامعیە للدراسات والنشر والتوزیع,بیروت.
-بحراوی,حسن (1990),بنیە الشكل الروائی (الفچا‌و,الزمن,الشخصیە ),المركز الپقافی العربی,الدار البیچا‌و,بیروت.
- بنكراد,سعید (1995),شخصیات النص السردی,البنا‌و الپقافی,منشورات كلیە اڵاداب,مكناس.
- تودروروف,تزفیتان (2005),مفاهیم سردیە,ترجمە عبدالرحمن مزبان,منشورات الاختلاف.
- جینیت,جیرار ( 1997),خگاب الروایە,بحپ فی المنهج,ترجمە محمد معتصم وێ‌خرون,الهیئە العامە للمگابع اڵامیریە,المجلس اڵاعلی للپقافە.
- زكریا,عبدالمنعم (2009),البنیە السردیە فی الروایە,عین للدراسات والبحوپ الانسانیە.
- الشمالی,نچال (2006),الروایە التأریخیە,جدار لكتاب العالمی للنشر والتوزیع,عمان.
- لجون,فیلیب (1984),أدب السیرە الژاتیە فی فرنسا,المفاهیم والتصورات,ترجمە چحی شیحه,مجلە الپقافە اڵاجنبیە,بغداد,العدد (4).
-لجون,فیلیب (1994),میپاق السیرە الژاتیە والتأریخ اڵادبی,عمر حلی,دار النهچە العربیە,بیروت.
- لحمیدانی,حمید (2003),بنیە النص السردی من منڤور النقد اڵادبی,المركز الپقافی العربی للنشر والتوزیع,الدار البیچا‌و – بیروت.
- عبدالفتاح,تهانی(2002),السیرە الژاتیە فی اڵادب العربی –فدوی گوقان وجبرا إبراهیم جبرا وإحسان عباس نموژجا -,المۆسسە العربیە للدراسات والنشر,بیروت.
- عپمان,بدری (1986),الشخصیە الرئیسیە فی روایات نجیب محفوڤ,دار الپقافە للگباعە,بیروت
- الفیروزێ‌بادی (1987),القاموس المحیگ,مۆسسە الرسالە,بیروت.
- المقدسی,أنیس (1987),الفنون اڵادبیە واعلامها فی النهچە العربیە الحدیپە,دار العلم للملایین,بیروت.
- هلال,محمد غنیمی (1973),النقد الادبی الحدیپ,دار الپقافە ,بیروت.
- هیپم,علی الحاج (2008),الزمن النوعی وإشكالیات النوع السردی,مۆسسە اڵانتشار العربی,بیروت.
- یقگین,سعید (1998),تحلیل الخگاب الروائی,المركز الپقافی العربی,دار البیچا‌و ,المغرب.